Un Fortaleza pa Djuda-nu Liberta un País ki si Boka sta Maradu i si Língua Sta Travadu
Cultura

Un Fortaleza pa Djuda-nu Liberta un País ki si Boka sta Maradu i si Língua Sta Travadu

Nes anu di 50 anu di indipendensia li debe ser un mumentu pa nu matuta i asumi dizafiu ki José Luiz Tavares ta dexa-nu na es obra: luta pa rakupera dignidadi i soberania linguístiku. Nu ka pode torna skuma nos inisiativa kriativu, pa nu liberta konpletamenti un país ki si boka sta maradu i si língua sta travadu. Dia ki nos karta magna rakunhese, sen tuntunhi nen manbá, statutu di kauberdianu, nu pode fla ma luta dja avansa.

Na kontestu  di sentenáriu di nasimentu di Amilcar Cabral,  di 100 anu di nasimentu di Franz Fanon i 50 anu di indipendensia, es  livru e un opurtunidadi pa nu matuta sobri nos marxa stóriku na kaminhu di futuru, rumu pa kel  mundu nobu. 

José Luiz Tavares, si kre e ka purmeru bes ki nhu a-ta dizafia-m pa n konbersa ku obra di-nho, n kre sime fase un risalva, pabia tudu kenha ki ta uza kalker tipu di spasu públiku pa papia ten un rasponsabilidadi pa asumi dianti di palavra. Purmeru, n kre fla ma ami e ka di ária di literatura, n ka krítiku literáriu, na sentidu prufisional o akadémiku di palavra, nen n ka konxe tudu stenson di obra o korpus puétiku di José Luiz Tavares, el ki, desdi 2003, ku “Paraíso apagado por um trovão”, dja el lansa serka di 22 obra, kada un ku un inpáktu úniku na manera di fase i rifleti sobri puezia i funson di pueta na es baxu mundu.

José Luís Tavares, pa rikeza, prufundidadi i konpleksidadi di si obra, ki ta transende frontera fíziku (atraves di traduson) i ipistémiku, e oxi un di kes maior pueta kauberdianu, i el so dja el kumula un data di prémiu ki ta konfirma si lugar na altu panorama literáriu internasional, mas tanbe rilevansia di vos na txeu dibati ki ta interesa prizenti i futuru kontínu di Ksauberdi.

Papia di kualker aspetu literáriu, stétiku, tékiniku o stóriku di obra di argen ku si dimenson ta iziji, naturalmenti, sensibilidadi, konximentu i un konpitensia más finu. Sen izajeru nen lenbeskaria (ti pamodi es pueta li el e di un altura étiku tal ki el ka meste, nen el ka ta seta bajulason), n ta fla ma nu sta frenti di un munumentu bibu di literatura kauberdianu kontenporániu, un spritu di tamanhu i densidadi tal ki, si nhu ka kuda, al smaga-nho.

Purtantu, nha leitura e ka di un spesialista, mas el ta sai di un inderesu  ipistémiku multi-situadu i pluridisiplinar di un argen interesadu pa tudu forma di pruduson di konximentu antikulunial, insurjenti i ngajadu. Finóminu linguístiku, enkuantu un unidadi di análizi jio-pulítiku, ta mostra-nu txeu indísiu interesanti pa matuta sobri prusesus di luta i rizistensia kultural, mas tanbe sobri ilastisidadi di kolonialismu i si kontinuidadi.

N ta ntende ma trabadju di José Luiz Tavares sobri língua kauberdianu spesifikamenti, obujetu di es más risenti azágua di palavra, ta dialoga di manera interesanti ku tudu un tradison radikal negru, un korpus pan-afrikanu, napundi nu ta atxa argen sima kenianu Ngũgĩ wa Thiong’o, o senegales Boubacar Boris Diop, pa n numia apenas alguns di kes ki sta bibu.

Ta interesa-m manera modi ki un fidju di Txonbon, ki konstrui tudu si bida pratikamenti dentu di bariga di besta ( Lisboa e es mitrópuli ti inda kulunial) ta invira kontra inpériu kognitivu i ta dizobedese tudu mandamentu, pa mostra-nu urjensia di rakupera kel ki e di nos: nos língua, ki e nos stória, nos diginidadi i fonti di nos vitalidadi enkantu povu.

E di es lugar li, di un argen tanbe ngajadu ku tema ki livru ta aborda, un alunu na prusesu di alfabetizason na es língua ndjutudu, ki n kre partidja un padas di kel ki livru dexa-m ku el.

Uma selvajaria civilizacional, o salbaxaria sima nu ta fla, e un livru prenha de diversidadi testual. Na serka di 138 pájina José Luiz Tavares konsigi djunta diferenti tipu di testu, sima puezia, artigu di opinion, intrivista, traduson i tanbe kontribuison di otus pensador sima Nélia Alexandre i linguista Dulce Pereira, pa entrega-nu un kuazi manifestu línguistiku.

Kenha ki ta kunpanha minimanenti trabadju di José Luiz Tavares, fasilmenti ta rakunhese algun di kes testu, pabia dj’es publikada antis na jornal sima Santiago magazine o revista Buala. Dentu di es nobu obra, testu spadjadu na kontestus diferenti ta ganha un nobu organisidadi pa kria un spésia di arsenal puétiku i linguístiku, napundi ki pueta ta entrega-nu un data di instrumentu-munison ki ta djuda-nu ntende i difende kauza di língua maternu.

Títulu “Un salbaxaria sivilizasional”, konstituídu pa dos konseitu stórikamenti opostu, mas dondjadu na kupanheru, ta karega un tenson ki ta mostra-nu logu ma, na es arena di luta pa dignidadi di língua, pueta ka ben pa traze pas, mas sin spada, sima el ta kustuma fla. Li, ka ten lugar para metáfuras subitil. Stanpadu na un arti gráfiku ki ta mustura pretu ku burmedju, 2 kor ki pode interpretadu di un munti manera, i ki ta ramete-nu pa un dialétika kulunial markadu pa violensia, José Luiz Tavares ta pruvoka leitor antis mesmu di el abri livru.

Si títulu ta dinúnsia un kontradison inpakitanti, subitítulu “ textos de guerilha” ta asumi un ton konbativu propi di un rabeladu ki ta lenbra-nu un Franz Fanon, oras ki el ta fla ma “ka basta so konxe i dinunsia un rialidadi”, nu ten ki aji riba del pa nu konbate-l. Nes obra, Tavares e un konbatenti distimidu ki ka ta purdua ninhun distratador di nos língua, sobritudu kes ki ta guarda “santuário Camoniano.”

Na pensamentu kulunial, salbaxaria era konsideradu karaterístika di pupulason afrikanu ki djentis grandi, sima un Kant o un Hegel, ta konsideraba komu bárbaru o insivilizadu, enkuantu ki sivilizason, ki era un pruejtu misionáriu pa leba prugresu i ordi pa “mundu di treba”, ta odjada komu apanájiu di djentis branku. Duranti munti tenpu, binarismu salbaxaria/ sivilizason mobilizadu pulitikamenti pa finka supirioridadi moral di Oropa dianti di restu di mundu, i pa justifika duminason ikunómiku, militar, mas tanbe i sobritudu linguístiku, ipistimulójiku i kultural.

Na skrebimentu puétiku-girilheru di José Luiz Tavares kusas ta troka i kontradison ta bira patenti. Lonji di ser un stadu di atrazu o un primitivismu propi di kolonizadu, sima narativa kulonial ta difiniba, salbaxaria li e tudu kasta di violensia strutural en tornu di nos língua maternu. Marjinalizason di kauberdianu i inpuzison di purtuges komu uniku língua di grandesa e ka nada más di ki un atu di brutalismu linguístiku, vandalizason kultural, glotosídiu, enfin, un salbaxaria sivilizasional.

Es salbaxaria ta kontise dentu’l kasa, na skola, na rapartison di stadu, i na tudu spasu susial napundi ierarkia linguístiku ta inpodu konstantimenti. Nu ka meste fla ma tudu kel li ten un inpakitu gravísimu na autostima di susiedadi kauberdianu.

Subítulu di livru, supremasismu linguístiku, ta ividensia karáter sinbóliku i strutural di es violensia ki ti oxi sa ta izersedu riba língua kauberdianu, sobritudu na anbienti skular. Uzu di un termu stórikamenti sosiadu ku idiolojias eujenista di nazismu i ku fasismu ta rivela manera modi ki lójika di duminason i tentativa di apagamentu kultural ta rikonfigura na Kabuverdi. Purtantu, nu pode fla, sen risku di argun pleonasmu mal kulokadu, ma es livru li ta komesa logu na kapa, “nesse prelúdio quando o selvagem pôs o pé direito na areia ainda molhada”, deformando aqui as palavras de Jorge Barbosa a propósito da chegada do “descobridor”

Purmeru parti di livru intituladu “Língua [D]i Puezia”, e konpostu pa 3 puema na kauberdianu, trabesadu pa argúsia testual i un riflekson metapuétiku, marka dja rijistadu di skrebimentu di José Luiz Tavares. Na tudu kes 3 puema José Luiz Tavares ta dugudja un meta-riflekson instiganti sobri puder di língua, ki e ka un sinplis instrumentu di kumunikason, mas sin kel kabasa más tamanhu napundi tudu nos identidadi, mundividensia, imajinason i kultura sta fermentadu.

Apezar di si difeza konstanti di língua maternu, José Luiz Tavares kumesa si pirkursu puétiku na purtuges. So risentimenti, na 2022 ki el publika si purmeru obra integralmenti skritu na es língua kauberdianu, sima ki nun prusesu di konfirmason ma un língua maternu tanbe pode pruduzi grandis obra puétiku. “ Língua di puezia” e, purtantu, un afirmason ma, pa un ladu, ta finka dignidadi di nos língua, i pa otu ta dizafia-nu pa nu volta pa fonti. Es fonti linguístiku ki e tanbe un fonti ipistémiku i ontolójiku, fonti di tudu nos imajináriu, i ki pode ser, tanbe, fonti di un (nobu?) literatura i puezia kauberdianu. Na purmeru puema nu ta le

Kel li k’e eransa más grandi:
es língua ki ka ta more,
tatuaji ki nu ten el so dipadentu, nkordason murmuridu

ki ta leba-nu ti ánbitu di strela

E ka un justifikason nen un negason, mas un afirmason pruspetivu ki ta ponta pa futuru ku un ditirminismu puzitivu. Ma na es “viaji (pa fonti) ki ta bai di butupériu pa libertason”, apezar di tudu violensia, timenti izisti un povu ki ta papia-l, un língua ka ta more, i el pode leba-nu sen “meste konfirmason o vistu” pa un lonji más dignu.

Un di kes pontu más sensível na dibati sobri ofisializason i padronizason di língua kauberdianu, sta na adoson di un sistema ortográfiku úniku i konsensual. Debe adotadu un mudelu funétiku-funolójiku o itimulójiku? Puema «Orason di un [Alu]Pekador» ta surji li sima un spésia di ritratu etnográfiku di tudu es dibati i tenson.

Na puema, José Luiz Tavares ta asumi, sen tuntunhi nen manbá, si skrebimentu alupekadu, stribadu na kel ki, desdi 2009, bira ta txomadu di alfabetu kauberdianu.

Uzu di munti varianti na es puema ta mostra puzison di autor sobri valorizason di tudu forma di spreson na kauberdianu:“na kada varianti un son pa fla nos partikularidadi”. Na es puema, José Luiz Tavares ta mostra-nu ma rikeza di língua kauberdianu sta izatamenti na si variantis. E ka pursi ki el ta papia di «língua di puezia». Un pueta ki ta skrebe na kauberdianu ten si dianti un língua di dimenson arkipelájiku, ki ta pirmiti-l anplia si spresividadi puétiku i splora un multiplisidadi di sonoridadi, rítimu i siginifikadu. I pa kenha ki e más fatalista en rilason a putensial di es língua el ta fla “Ka da diskulpa m’e konplikadu/ prumesa di nos dignidadi e pa kunpri/ sikre na difikuldadi”.

Di fakitu, «marxa de língua di téra», apezar di firmi, ta lida ku txeu kabaku na kaminhu, ki ta mostra rilason ki povu kauberdinau ten ku si propi língua. Un rilason di sertu forma skizofréniku i paradoksal. Pa un ladu, nu ta papia-l i nu ka ta konsigi sipara di el, pa otu ladu nu ta ndjutu-l na si kapasidadi di fase-nu da rinkada i avansa. Nu ka ta konsigi integra-l na un prujetu di mundu napundi el tanbe el ten si lugar úniku i insubstituível.

Es lójika kulunial i fatalista, ki ka ta konsigi rakonhese putensial kriativu ki nos língua sima tudu língua ten, i ta kaba pa po-l komu «língua di kintal» kuandu si lugar e tanbe na grandi palku di mundu. Tudu sta konfiguradu pa nu kridita ma purtuges e úniku txabi ki ta abri-nu porta di sivilizason. I ta parse ma nu sta dispostu luta pa disputa es txabi.

Di forma jeral, nu pode fla ma, na kes 3 puema di abertura, José Luiz Tavares ta ritrata situason patulójiku di un país ki, mesmu 50 anu dipos di indipendensia formal, ti inda sta maradu na pe di mesa di kasa-grandi ta sensia restu, kuandu el ten tudu kapasidadi pa kria, ku si propi sensia, un konsensia diferenti, a-partir di si funku i di si mesa. I pamodi speransa ka pode more, au longu di kes 3 testu, sima un fujitivu disidenti, José Luiz Tavares ta dexa-nu un konvikison ma na es longu marxa di língua di téra “sikre na meiu di breu ku seru, nu ta txiga sertu portu sunhadu”

Segundu parti di livru, intituladu “ Nha língua ka ta more”, e konstituídu pa 4 textu: 2 artigu ki dja publikada na inprensa online, un testu-manifestu i un entrivista ki José Luiz Tavares daba Santiago magazine na junhu di 2021. Komu obijetivu e ka diseka obra na si tutalidadi nen fase un risenson, ti pamodi kusa e txeu i kusas e bazadu, n ta distaka kes 2 purmeru artigu ki ta dialoga diretmenti ku títulu di livru.

Na testu “O Estranho Caso do Escritor Germano Almeida”(ou contra a pregação supremacista e o negacionismo glotocida” José Luiz Tavares ta toma izenplu di un konbersu ki Germano Almeida fase na dia 4 di maiu di 2024 na fistival filisidadi ki rializadu na Sentru Kultural di Belén, na kontestu di 50 anu di 25 di abril. Otor ta dinunsia ma Germano Almeida, un skritor susiulójikamenti rilevanti, dianti di un públiku purtuges, distrata língua kauberdianu i afirma ma «ku kel língua li nu ka ta txiga lugar ninhun».

José Luiz Tavares ta uza es kazu pa fase un krítika más anplu kontra kel ki el ta txoma di «neo-luzutropikalista», un eliti intelekitual alienadu, konstituidu pa un punhadu di supremasistas linguístiku ferenhu, avesu a língua kauberdianu. José Luiz Tavares ta fla-nu logu ma el ka ta kridita ma Germano Almeida ta kumunga di idiulujia kolonial di es grupu, mas ma tudu puzisionamentu ki un skritor sima el ta toma ora ki matéria e língua maternu ta sirbi izatamenti pa lijitima idiulujias i falásias di es grupu di saudozistas.

Germano Almeida, ki e sugundu prémiu Camões di Kabuverdi, e, sima José Luiz Tavares, un di kes figura inkontornável di nos literatura.

Tudu si obra sta skrebedu na língua purtuges, ki e tanbe úniku língua ki el ta uza p’el spresa na tudu si konbersu. José Luiz Tavares, di un  forma iróniku i sarkástiku, ta spanta ku kapasidadi i a-vontadi di un argen ki ka ten ninhun rilason sientífiku, literáriu, o di otu natureza ku si língua maternu, pa fase es tipu di afirmason, inda pur-sima na stranjeru, dentu di antigu mitrópuli kulunial. José Luiz Tavares ta bai más lonji i ta da izenplu di un data di skritor oropeu ki ganha prémiu nobel di literatura, apezar di konstrui tudu ses obra na ses língua pirifériku sima pulaku, sueku, turku o norueges, para rabati argumentu di Germano Almeida ma língua kauberdinau ka ta leba-nu pa ninhun lugar.

Krítika di José Luiz Tavares ta po-nu matuta na papel ki intelekitual kauberdianu debe o pode dizinpenha na es matéria. Es papel di dinúnsia i di ivita ripruduson di lugaris kumun, ki e senpri un txon fértil pa pruliferason di idiulujias supremasista i luzutropikalista, i di ka partisipa na kel ki José Luiz Tavares ta txoma di bullying linguístiku, o di insentiva  automutilason identitáriu.

Papel di intelekitual e un tema ki dja dia ta pruvoka dibati dentu di mundu afrikanu, i non so. I li nu ta lenbra sentensa di Franz Fanon: “ kada jerason debe kunpri si mison, kunpri o trai”.

Na testu di Cabral sobri kultura, nu pode odja es dibati na figura di «burgezia nasional asimiladu», ki ten komu dizafiu ronpe ku mundu kulunial. Pa Kabral, e dentu di es grupu di intelekitual ki ka pasa pa prusesu di rikonverson o afrikanizason di spritu ki nu ta atxa kes difensor más ferenhu di satus quo kulunial.

Kabral skrebe ma un povu ki liberta di dumíniu stranjeru ka ta konsigi ser kulturalmenti livri timenti el ka ratoma marxa asendenti di si propi kultura, un kultura ki ta murgudja si raís na rialidadi bibu di si téra i ki ta nega tudu kasta di suburdinason kultural isternu. E dianti di kel tipu di pensamentu li ki frazi «a luta continua» ta ganha kada bes más sentidu.

Manera modi ki José Luiz Tavares ta aborda tudu kes temátika li, ta dexa-nu kada bes mas konvikitu ma e na língua, i purtantu dentu di nos boka, ki sta tudu bianda, di kel ki inda nu pode ben ser komu povu. Alen di ser un dispuzitivu mikro i makroskópiku putenti ki ta pirmiti-nu le di un manera más finu rialidadi pulítiku, susial i kultural, língua e un ilimentu fundamental pa distranka kalker tipu di prujetu di un futuru diferenti.

Voltandu pa Germano Almeida, n sisti un konbersu ki es otor fase na websérie FORA D’URNA, napundi ki el torna aborda kiston di língua i el puzisiona a-favor di ofisializason, omesmu tenpu ki el sinala si limitis i el salienta inpurtansia di purtuges komu língua di kontaktu ku mundu. Germano Almeida tanbe fla ma na kizitu di língua ael e un prátiku, u-ki ta leba-nu purgunta kal ki debe ser prátika o ason konkretu di skritor kauberdianu dianti di si língua.  Purgunta e di sertu forma retóriku, mas n ta lenbra riflekson ki Ngugi Wa Thiong’o ta fase na si livru “ decolonising the mind the politics of language in african literature, napundi el ta fla ma pamodi ki skritor afrikanu ka ta purgunta si kabesa “ modi ki enkuantu skritor el pode torna si língua más riku. Pamodi ki es ka ta purbeta pa traze Balzac, Tolstoi, Brecht Pablo Neruda, Kim Chi Ha, Marx, Lenine, Platão na língua afrikanu? Pamodi ki ka ta kriadu munumentu, i n ta akrisenta, un kánuni literáriu na língua maternu? Kal ki e papel di akademia kauberdianu di letras? Kuze ki es akademia ten fetu pa rikise língua kauberdianu? Pa Wa thiong’o raponsabilidadi di un skritor afrikanu e fase pa si língua maternu kel mesmu kusa ki Shakespeare fase pa ingles, Pushkin i Tolstoi fase pa rusu, i Camões pa purtuges.

Na nha ntendimentu, papel di intelekitual kauberdianu na es luta pa língua debe ser non di koba trinxera, mas sin abri kanpu di pusibilidadi napundi ki língua pode okupa kel ki Aimé Césaire  txoma di grandi palku di stória. Úniku língua ki pode labanta dignidadi di un povu sakedu na kanela e si língua maternu. Tudu intelekitual konekitadu ku povu debe konxe i ruspeta es verdadi.

Sugundu artigu intituladu: Uma selvajaria civilizacional: o caso da escola portuguesa da praia, e testu struturanti di tudu razon di es obra.

Na es artigu, José Luiz Tavares ta traze-nu un ipizódiu ki ta mostra-nu, di manera flagranti, dimenson di kolonialidadi linguístiku na Kabuverdi.

Na setenbru di 2022 surji un notísia na inprensa ta dinunsia ma en “ prol do bom portugues” skola purtugeza di Praia proibi si alunus kauberdianu di papia língua kauberdianu,  mesmu na intervalu, ses mumentu di lazer. Na altura es notísia dividi susiedadi kauberdianu entri pros i kontras. Sobri es asuntu, José Luiz Tavares e di kes poku (sinon úniku) intelekitual ki toma puzison pa dinúnsia un atitudi diklaradamenti kulunial di skola, i pa txoma atenson pa un ataki diliberadu kontra língua kauberdianu, mas tanbe un violason gravísimu di prinsípius konstitusional na ánbitu di direitus fundamental, na kanpu diplomátiku i na matéria di soberania, pabia skola purtugeza e un instituison ki ka ten ninhun statutu de estra-tiritorialidadi.

Na un país sériu, ki ta zela dime-divera pa si diginidadi, un tal violason ta serba obijetu di insidenti diplomátiku i ta izijiba puzisionamentu firmi i ofisial pa parti di stadu ómolugu, kuza ki ka kontise. Tanbe, ti dia d’oxi, es asuntu li ka resebe nen un atenson diginu di parti di entidadis kauberdianu. Alias, na testu, José Luiz Tavares ta txoma atenson pa pirmisividadi i apatia di un Stadu, ki en plenu sékulu 21, kuazi 50 anu dipos di si indipendensia, dexa un entidadi stranjeru xinti a-vontadi di fase i kontise, ku un tal salbaxaria dentu di si propi kasa sen riaji. N ta abri un paréntizi pa fla ma es salbaxaria e ka inéditu. Na 1920, Guvernu kulonial fiksa proibison di kriolu atraves di un dikretu-lei, pabia “papia es língua era konsideradu un insultu inperduavél pa sivilizason purtuges” na palavra di Manuel Veiga. Asi, era proibidu papia kriolu na tudu skola di provínsia, mas tanbe na tudu rapartison públiku o otu stabilisimentu ofisial. E di es manera violentu, i a-partir di skola sobritudu, ki Purtugal kumesa ta kria un nobu eliti ladinizadu (skola, na situason kulunial tenba un natureza béliku i atrativu, trokadu pristíjiu ki el ta konfiriba).

Si nu fase un saltu pa metrópuli kulunial na dia di oxi, kuzas ka mutu diferenti: kriolu ti inda sa ta proibidu. Asosiason SOS Rasismu dja txiga di resebe txeu kexa di es tipu, trokadu patron ki ta proibi funsionárius di papia ses língua entri es, i kel li e un kazu rikurenti.

Na kanpu di studus pos-kulunial, undi n ta nabega enkuantu studanti, tudu kel li e un sériu kazu di studu. Un ividensia gritanti di manera modi ki mentalidadi i sistema di opreson ki kriadu la tras, duranti épuka kulunial, ta pirsisti i ta ripruduzidu na tudu nos rilason susial, kultural, ets.

Na si artigu, José Luiz Tavares ta mostra más un otu situason patulójiku, undi ki brankitudi surta, kantu na aprizentason di un livru undi el torna aborda kazu di skola purtugeza, un mudjer branka purtugeza ka kontenti, i na un atitudi paternalista, xeiu di kondisendensia, roba-l palavra pa izerse un sensura. Es pueta ki ka ta leba dizaforu pa kasa fase un ultimatu: o nha ta fika, nha ta obi boka kaladu ti fin, o nha spadja pe. Dianti di es rasposta di un “pretumau, runhu i petulanti”, mudjer bandona sala, non sen antis tenta da un ramoki “ depois vão pedir vistos para Portugal.”

Es kazu ta leba-nu pensa un di kes pasaji más sitadu di obra “A Tempestade”, di Shakespeare, undi ki Kaliban, un omi kulonizadu, konsideradu irasional i salbaxi, ta rabida si ta fla Próspero, un oropeu, donu di ilia i si mestri: “Bu nxina-m papia bu língua; nha trunfu más tamanhu e pamodi gosi dja n sabe modi ki ta kobadu i ta pididu praga”

Na pesa di Shakespeare, Kaliban ta papia un dialetu konsideradu pobri i áridu, i Próspero ta obriga-l prende si língua, un língua di prugresu i kriatividadi. Mas, si Kaliban e ritratadu komu un salbaxi, kenha ki ta izerse tudu violensia, ki ten puder di izerse es violensia, e nhu Próspero, desdi kel mare ki el txiga ilia i ki el inpoi si kabesa komu donu di tudu.

Si nu pode enkuadra atitudi di Skola purtugeza dentu di figura di Próspero, pa dinunsia un meru bárbaru ki ta atxa ma el e sivilizadu, atitudi di José Luis Tavares ta iziji-nu ridifini papel di Kaliban, un ser ki ta papia, mas ki na rialidadi el ka ten posi di palavra.

Nu rapara ma testu di José Luiz Tavares sta skrebedu na língua purtuges, un língua ki el ta dumina sen konparason. Mas, es uzu di língua di inpériu, sikre na sentidu krítiku i di infrentamentu, ka ta viza un reífikason di es língua komu úniku. Pelu kontráriu, el ta sirbi izatamenti pa rikonfigura propi lójika di puder i pa revindika dignidadi di língua kauberdianu, na un jestu ki ta transende kel puzison subalternu di Kaliban.

Nu rapara tanbe ma testu “Manifestu Antimaximiano” sta skrebedu na dos língua di pueta. El  ta mostra, des manera, kapasidadi di es kaliban-matxikadu koba tanbe na si língua natural. Alen-disu, ta mostra ma e na traduson ki sta txabi di dikolonizason i diz-ierarkizason di línguas.

Atitudi insurjenti kalibanianu di José Luiz Tavares, ka ta viza so “ koba o pidi praga” di forma iruditu na língua purtuges o kauberdianu; si obujetivu, si lokus  más afro-sentradu, ta foka na konstrui un otu puzison di fala, un otu statutu pa língua kauberdianu, un lugar ki e ka di subalternu, ma tanbe ki e ka un sarkófagu.

Atitudi e tanbe di un rutura ku ladinizason, es verson subitil di statutu di indijenatu, ki ta difiniba kenha ki era asimiladu, dignu di entra na kasa grandi, i kenha ki era un relis indíjina alupekador. Infilismenti, lójika di ladinizason ti inda ta strutura nos rilason susial na kabuverdi, undi ki língua kontinua ta ser un fator di ndjutumentu i skluzon susial. Na un artigu publikadu na jornal A nação, na juliu de 2024, susiólogu i pursor Alexandro Robalo txoma atenson pa dismantelamentu di sistema públiku di ensinu na Kauberdi, i el fla ma e un asuntu ki debeba stá na sentru di interesi di kes klasi más oprimidu i enpobresidu,  ki ti inda sa ta sunha un futuru midjor. Ostrasizason di língua kauberdinau e parti di kel dismantelamentu, i nu ka pode pensa un futuru midjor si língua di maioria kontinua ta tratadu komu un obstáklu.

Sigindu ku livru, na Ridendo castigat mores, un konjuntu di puemas-txakota (un nobu jéneru?) didikadu pa alunus di Skola purtugeza vítima di salbaxaria sivilizasional, José Luiz Tavares ta fla

Ó makisimianu, ki nha ben na karavela,

este povo já não se submete à sela,

Si dja nos kre bira-nu di nobu buru sela,

nu ta bira nhanha bonbolon nes idadi,

aqui já não é colónia vossa, desengana,

língua minha é a cabo-verdiana,

Na últimu parti, inkluzon di Diklarason universal di Direitus Linguístiku traduzidu pa língua kauberdianu ta kirse un dimenson sinbóliku, ipistimulójiku i pulítiku krusial na obra i ta funsiona sima un simentu ki ta konekta tudu testu.

Asi, José Luiz Tavares ta inskreve marxa di língua di téra na un kontestu di luta más anplu, ki ta konbersa ku otus muvimentu internasional pa difeza di direitus linguístiku.

Es Diklarason ta sirbi non so komu un marku tióriku i pulítiku pa raforsa argumentu di José Luiz Tavares, mas tanbe ta distaka universalidadi di língua kauberdianu i ta da lijitimidadi pa es luta. Ka nu skese ma tantu Purtugal komu Kabuverdi, salvu eru, fase parti di es diklarason, el ki na si priánbulu el ta fla

“Amiasas ki atualmenti kumunidadis linguístiku ta nfrenta, divid (…) izistensia di línguas ka kodifikadu, o un modelu kultural konpletamenti diferenti di kel priduminanti, ta faze ki txeu língua ka ta konsigi subrivive i dizenvolve”

Si e sertu ma kabuverdianu ka ta more, pabia nu ta papia-l tudu santu dia, nu ta fase tudu nos arti na el, i ten munti vos i organizason ki ta prizerva-l, e tanbe sertu ma si Stadu ka toma midida sériu pa kodifika-l i inxina-l na skola es língua pode perde grandi parti di si rikeza.

Ku serka di 52 artigu, diklarason ta prive un konjuntu di situason ki nu ka meste ozerba txeu pa nu fla ma Kabuverdi, ton zelozu di si ngajamentu internasional, senpri kunpridor di lei i norma ki ta ben di fora, na kizitu di língua, sta na un situason krítiku di glotofajia, automutilason linguístiku i skizofrenia normativu.

 3 izenplu apenas,

Artigu 9 di Diklarason ta fla si:

 “Tudu kumunidadi linguístiku ten direitu di kodifika, standardiza, prizerva, dizenvolve i prumove si sistema linguístiku, sen intirfirensia induzidu o forsadu.”

Artigu 15 ta fla:

“ Tudu kumunidadi linguístikiu ten direitu di si língua utilizadu komu língua ofisial dentu di si tiritóriu.”

Artigu 17º

 “Tudu kumunidadi linguistíku ten direitu di dispoi i konsigi na si língua tudu dukumentason ofisial, seja na ki suporti for (papel, informátiku, o otu) na rilason ki ta fla ruspetu a tiritóriu undi ki kel língua é própriu.”

Artigu 29

Tudu pesoa ten direitu di ser nxinadu na língua própriu di tiritóriu undi ki el ta rizidi.

Artigu 43

Tudu kumunidadi linguístiku ten direitu di asesu a obras pruduzidu na si língua.

Si ku alfabetu unifikadu dja nu avansa un kusinha, nu podeba fase un poku más, sobritudu na kiston di ensinu. Infilismenti, un di kes obstákulu más grandi na es luta ten sidu eliti pulítiku, i un sertu eliti intelekitual ki sta inda fitxadu na un dilema identitáriu partikular, kel ki José Luiz Tavares ta txoma di esquizoglossia. Mas e ka so es; ka nu skese ma língua e un strumentu di puder, i José Luiz Tavares ta alerta-nu pa instituisons luzófunu ki, sima na tenpu kulonial, inda a-ta konsidera ma papia o difende kauberdianu e insulta o ataka purtuges.

E interesanti i pertinenti konekta trabadju/pensamentu disidenti di un kriolófunu sima José Luiz Tavares, ku un difensor de Kikuyu (un di kes língua di Kénia ) sima Ngugi wa Thiong’o. Na si obras, desde Decolonizing the Mind, undi el ta diskuti rilason entri língua, kultura, kolonizason i rizistensia, Wa Thiong’o ta argumenta ma un di kes kanpu ki ditirmina duminason di povu afrikanu e kanpu kognitivu. Kenha ki kontrolaba kultura i língua di un povu, ta kontrolaba pirsepison ki kolonizadu tenba sobri si propi kabesa i si rilason ku mundu. Pa Wa Thiong’o, más di ki bala, linguajen foi di kes veíkulu más ifikas di subujugason. Nes prusesu, elitis asimiladu sirbi komu porta-vos i guarda di eurosentrismu dentu di Áfrika. Kel li ta splika pamodi ki ti dia d’oxi, na mare di difende i revendika língua maternu, munti ta bira kobardu i mufinu, mas na mare di revendika i mostra valor di língua stranjeru sima purtuges, pur izenplu, ta parse un lijion di “korpu rixu”, tudu balenti, pa djunta ku kruzada di neo-luzófunus.

Di mesmu manera, obra É ka Lobu ki Fase, di José Luiz Tavares, oténtiku ritratu etinográfiku-satíriku ki ta txakota ku alienason di un sertu eliti kauberdianu, ta fornese instrumentu pa es diskolonizason di menti, alen di da un kontributu grandi pa nos literatura, ku un obra inéditu di serka di 400 pájina, skrebedu interamenti na kauberdianu.

Nu pode fla ma djuntu ku “Salbaxaria sivilizasional” es obra ta forma un biblioteka-fortaleza pa nos língua. Fortaleza, na midida ki el ta alerta-nu i ta da-nu instrumentu pa nu difende es kauza; i un biblioteka, pamodi el ta djuda-nu matuta (pensa), es atu kognitivu prigozu i amiasador, sima Hannah Arendt flaba na un entrivista. U-ki ta keba-nu purgunta si: manbá tudu es bran-bran pa tadja língua kauberdianu e pamodi ael e língua di pensamentu? Manbá e pamodi, si língua e puder, puder ta bira di povu? Manbá e pamodi ka kredu sai di puleru i perde priviléjiu?

Rasposta dja nu ka konxe.

Konbersu dja sta kunpridu i falta txeu kusa inda pa fla sobri es livru-biblioteka i manifestu anti-glotofajia, mas n ta fika pa li, non sen antis fla ma si papia, sima Fanon skrebeba, e asumi un kultura i suporta pezu di un sivilizason, língua e txabi-mestra ki ta abri-nu porta di imajinason i kriason. Manera modi ki nu ta asumi nos fala, na língua maternu, ta difini si nu ta bai lonji o si nu ta fika na inpena kasa.

Pa Marxa di língua di téra avansa suguru, nu meste tudu un kumunidadi di argen ki ta studa-l, un biblioteka i un kumunidadi formadu pa leitoris i krítikus ki pode rikise es língua kada bes más.

Nes anu di 50 anu di indipendensia li debe ser un mumentu pa nu matuta i asumi dizafiu ki José Luiz Tavares ta dexa-nu na es obra: luta pa rakupera dignidadi i soberania linguístiku. Nu ka pode torna skuma nos inisiativa kriativu, pa nu liberta konpletamenti un país ki si boka sta maradu i si língua sta travadu. Dia ki nos karta magna rakunhese, sen tuntunhi nen manbá, statutu di kauberdianu, nu pode fla ma luta dja avansa.

Timenti inda nu ka txiga la, tribunal di stória ka ta skese ma

“Ken ki ka onra língua di si sangi

língua undi k’el jara i k’el mama

el sta kumete krimi grandi”

 Pur enkuantu n ta imajina na es 5 di juliu nos inu nasional ta kontinua ta kantadu inda na língua di kulonu.

Até  quando este estado de selvajaria civilizacional? 

 

Apolo Carvalho e studanti na grandi universidadi di palavra nxinadu baxu di sonbra di baobá. E nes fórmula tomadu npristadu di malianu Amadou Hampáté Bâ ki Apolo ta difini. Menbru di Afrolis i di prujetu Djidiu, e invistigador na prujetu AFRO-PORT. Na si formason akadémiku el trabesa Bordéus i Kuinbra, i si interesis ta jira a-volta di rilasons internasional, numiadamenti jiopulítika i jiostratéjia, pulítika sternu di stadus pikinoti, suguransa internasional, panafrikanismu i afrosentrisidadi, stória pulítiku di Áfrika, diáspuras, puezia i literatura negru-afrodiaspóriku, entri otus.

Partilhe esta notícia

Comentários

  • Alcides, 21 de Fev de 2025

    Apolo
    Gosto do meu criolo que não corre nenhum perigo. As variantes náo só problemas.
    O problema é a escrita. Muitos caboverdianos não concordam na eliminação da letra "C" , pois ainda continuam a escrever utilizando o "C"

    Responder


  • Kadi Coulibaly, 21 de Fev de 2025

    Un libru, ki ta da balor a nos kabuberdi, undi Tavares diskadja, pah flanu ma El bali pena skrebi!

    Nhu sta raskon, sima Nhu ta basofia na skrita Di nos lingua!

    Ki universu dah Nho kel, Nha Ra-sta!!!

    Responder


Comentar

Caracteres restantes: 500

O privilégio de realizar comentários neste espaço está limitado a leitores registados e a assinantes do Santiago Magazine.
Santiago Magazine reserva-se ao direito de apagar os comentários que não cumpram as regras de moderação.