• Praia
  • 29℃ Praia, Cabo Verde
"É ka Lobu ki Fase". Un munumentu pa ristituison di dignidadi di povu i di língua kabuverdianu
Cultura

"É ka Lobu ki Fase". Un munumentu pa ristituison di dignidadi di povu i di língua kabuverdianu

[Aprizentason di livru “É ka Lobu ki Fase - Stórias di Nha Tiu Lobu i dotus Inda Mutu Más Lobu, O Tratadu di Mizéria i Grandeza di Pátria Kabuverdi” di José Luiz  Tavares]

Botardi pa kada un di nhoris ki sta li prizenti.

Un saravá para tudu spritu ki ta kunpanha-nu manenti.

Un sodason spesial i un abrasu di omi livri pa José Luiz Tavaris, pueta i, trokadu palabra, konbatenti di liberdadi (nu lenbra Kabral kantu el fla ma si era pa el, el ta faseba un géra so ku livru).

N ta gardisi es amável i dizafianti konviti di sta li pa konbersa ku es grandi obra di arti, di si títulu: “É ka Lobu ki Fase - Stórias di Nha Tiu Lobu i dotus Inda Mutu Más Lobu, O Tratadu di Mizéria i Grandeza di Pátria Kabuverdi”.

Kel li é sugundu bes ki n ata ben es kaza, nos tereru di kultura, i, kisá, pelumenus n ta spera, nos Djulangi kultural na seiu di es metrópuli inda kulonial ki é Portugal, pa n ben aprizenta más un livru di José Luiz Tavares, el ki é sertu formadu na filozufia mas ki, nu ta kuda, si ael el ka tanbe un arkitetu i un pedreru, pabia na si mo (literalmenti) pensamentu ta toma forma na palavra, i ta bira obra. I di kes bunitu. I, pa bunitu li, n ta ntende un dimenson más largu i más fundu, ki é un tiritóriu propi di kel ki ta txomadu Stétika i Poezis na ses difinison múltiplu, mas, sobretudu, gnóziolojiku i metafíziku, ki tradisan filuzófiku ki é ka isklusivamenti gregu, o frutu di un supostu milagri gregu, sima nu ta inxinadu na nos skola osidentalizadu, dja dura ta diskuti. 

Aliás, e ka pur si ki José Luiz Tavares dja tene un data d’obra labantadu i, n ta pensa ma n ka sta izajera si n fla ma, kada un des, e un munumentu, o ta forma un konplexu di munumentu artístiku, finkadu dentu di literatura kauberdianu. I munumentu li, pa mi, ka signifika un petrifikason di pasadu, un tori di marfin, un katedral pan di dogma, i nen mesmu un fáliku obelisku labantadu na meiu di sidadi o di polis, na si difinison filozófiku-pulítiku.  

Sima Deleuze i Guattari (1991: 158) ta fla: 

Atu di munumentu é ka mimória, mas fabulason, nu ka ta skrebe ku lenbransa di infánsia, mas sin pa bloku di infánsia ki e kes munti divir-mininesa di prizenti. Un munumentu ka ta kumimora nen ka ta silebra un kuza ki dja pasa, mas ta transmiti pa futuru kes sensason prizenti ki ta inkarna un kontisimentu. Kes figura stétiku i stilu ki ta kria-s, ka ten nada ver ku un meru ritórika. Aes e sensason: o seja, perseptu i afetu, paizaji i rostu, vizon i un txada di divir. Munumentu ka ta atualiza un kontismentu virtual, mas ta inkorpora o ta enkarna-s. Ta da-s un otu korpu, un bida i un universu».

I kes universu li, sima kes “pensador di ribeldia” ta fla, e  ka meramenti virtual, es e kes mundu pusível, i pusível li n ta odja-l tanbe komu un katiguria stétiku ki ta pusibilita un muvimentu Sankofa (adinkra akan) napundi pasadu, prizenti, ku futuru ta kontra i ta djondja na kunpanheru pa, talves, kria kel kuartu dimenson/stájiu ki skritor Wole Soyinka (1973) ta papia del. O seja, kel lugar ku un otu tenpuralidadi (i tanbe ku otu tiritorialidadi), undi mortu ku bibu, divinu ku profanu, stória, mimória i mitu, es tudu moku fepu, ta kontra i ta konfronta.

Purmeru livru di José Luiz Tavares ki n aprizenta li nes tereru di kultura e traduson pa língua kauberdianu di Diklarason Universal di Direitus Linguístiku. Un purmeru di kel jéneru i, na un altura undi ki konbersu sobri labanta kauberdianu, nos língua maternu, sa ta djuntaba kada bes más vos públiku. N ta pega kiston di traduson dentu faxi, so pa n fla ma pueta e ka so “finjidor”, sima kel otu pueta, di si nomi Pessoa, skrebeba. Pueta e tanbe un tradutor. Ka so en termus di kel “fazer” tradutulójiku, mas tanbe na es kapasidadi sensível di kapta kel ki povu ta xinti, ta pensa, kel ki rialidadi ta kria, p’el po-l na palavra. Sima Ngugi Wa Thiong ta fla, “traduson e língua di tudu língua”. Un skritor, un pueta, ku es finu artizanatu linguístiku sima José Luiz Tavares ta ezerse, nunka ka ta skrebe di manera monolinguístiku (i monukultural), mesmu oras ki si skrita sta na un so lingua. Pabia, i pa n parafrazia Eduard Glissant, un pueta ta skrebe senpri na prizensa di tudu língua di mundu, mesmu si el konxe so un, o dos. Purisu, n ta distaka pruposta universalista des obra li. Ate pamodi, lobu, na sentidu metafóriku di termu, e ka skluzivu di Kauberdi. Un obra skrebedu na kauberdianu ten senpri un putensial univesal, pabia el ta priserva un parti di mimória di mundu. Kauberdianu e, purtantu, un língua universal. Ngugi Wa Thiong ta fla ma, “tudu língua, pa más pikinoti ki el e, el ta karega un parti di es grandi mimória-mundu”. Mas komu pensamentu osidental é nhaku na fase bidjakaria ku pensamentu i konseitu, n kre dexa ben suguru ma es universalismu li ki n ata rifiri, ael e ka vertikal, nen el ka ten un sentru. Mandis Immanuel Wallerstein (2006), e kel “universal, dime-divera”

Purisu, e ku un franku kontentamentu, txeu ruspetu, mas sobritudu un grandi sentidu di rasponsabilidadi ki n resebe konviti, i n seta fase aprizentason di kel livru li, purmeru obra di es autor skrebedu integralmenti na língua kauberdianu. Serka di 400 pájina, ku un dizena di kapítulu, di un raru rikeza literáriu, ki ben pintxa kolidadi di skrita puétiku la pa dianti i ki ta intruduzi, kisá (kel li e pa gentis más intendidu ben fla-nu), un novu jeneru o korenti literáriu, ki e “rialismu trájiku”. Di un manera jeral, parse-m ma en termus di skrita na Kauberdi, pode ben ser nessáriu, ripensa novu periodizason, konsiderandu prizensa kada ves más forti di pruduson literáriu na língua maternu, pa un data di skritor di tudu kasta. Obra “Odju d’Agu (1987) |” di Manuel Veiga, da rinkada pa un kaminhu nobu ki e fikson/romansi, i es livru, “É ka lobu ki fase” di José Luiz tavares, silera bai, más pa dianti inda na kanpu di un puétika dramatúrjiku, ki ta fase uzu di sertu mitudulujia gritótiku, pa papia di es “epopeia-prizenti di povu kauberdianu. Mandis linguista otodidata nhu Marsianu gosta di fla “djuntu nu ta labanta nos língua maternu”

Mas, antis di n papia di obra en konkretu, i konbersu dja sta kunpridu, n kre fase un risalva. Ka pamodi n tene medu di xobradu po sima autor ta fase na es livru, mas pa un kiston tantu di onestidadi intelektual, komu di lokalizason epistémiku di nha pensamentu. 

N kre fla ma mi n ka skritor, n ka pueta nen krítiku literáriu (na sentidu formal di termu). Sobri literatura kauberdianu inda falta-m txeu pa n konxe, pabia na skola n inxinadu poku. Mas pa mi, si korpu ten ki djangrabi pa kume, spritu tanbe ten ki djuguta pa nheme. Nes sentidu, puezia i literatura en jeral pode ser kel sukulentu bianda tupa-tupa pa nos aima. I li n kre pidi lisensa pa nu lenbra Famintos (1983) di Luis Romano. E sertu ma mimória di fomi sta na korpu di tudu kauberdianu, e sertu ma fomi e ka un meru metáfura, e sertu ma nu ka pode odja literalmenti kel frazi bíbliku “nem só de pão vive o homem”. Mas tanbe e sertu ma palavra i konximentu, oras ki ativadu, ta kria i ta muda rialidadi di tudu fomentu. E ka pur si ki ta papiadu di diskoloniza menti (un etapa pa diskoloniza ventri), e ka pur si ki Kabral ta fla pa “nu pensa ku nos propi kabesa”. Fomi na Kauberdi e ka so asuntu di bandoba, mas el e tanbe di menti. Sima Helio Batalha (2016) kanta fla, “omi ten fomi di palabra”. I si nu sta na situason di kalamidadi pamodi seka (di akordu ku un dikretu di gobernu), e talves pamodi nu sa ta trata so di un dimenson li, ki é bandoba, un atu kisá paliativu. Campina, pirsonaji di Famintos, ta fla “un omi sen instruson e un karneru sen vontadi”. Dia ki povu rabela, si fomi ka kaba, pelumenus kes ki sta fartu e pa kuda ses priviléjiu. 

Kontinuandu, n ten txeu interesi na tudu kes obra skrebedu na kauberdianu ki ta trata di rialidadi di nos téra i di mundu. E di kel lugar li ki n sta aprizenta es livru, enkuantu un leitor interesadu, inplikadu, multilokalizadu, i ki ten un manera di odja puzisionadu/situadu i reflexivu sima Haraway (1988) ta prupoi. E kel li ki e nha inderesu epistémiku.

Kantu na anu pasadu Iolanda Évora fla-m ma José Luiz Tavares kre txomaba mi pa n aprizentaba es obra, n fika kuriozu pamodi dja n tinha odjadu uns artigu ki el lansa na Santiagu Magazine ta fla, di forma inda insertu, ma es obra li pode ben saíba di fornu. Mas n staba lonji di imajina ma kes testu pubikadu era na verdadi un infímu parti di un livru más grandi: 400 pájina, sima dja n fla, un obra inéditu tantu na forma, komu na kontiudu.  

Dja na leitura di kes parti na Santiago magazine, inda na altura di ileison prizidensial, n fika inprisionadu ku es manera orgániku di un skritor aprizenta si pruduson literáriu, inda pur sima na língua maternu. E poku, mutu poku intelektual kauberdianu ki ta uza spasu públiku pa interve na nos língua, pa ponta dedu pa kuzas ki ka sta dretu, pa da, konsiensializa i, omesmu tenpu, pa fase eku di kexa i rexa di povu, enfin pa puzisiona. Pa mi, e kel li ki e papel di un intelektual afrikanu, krítiku, ngajadu i orgániku, pa lenbra diskuson di un Foucault o un Gramsci sobri kal ki e papel di un intelektual. E interesanti faktu di ki, na propi livru, pueta, ki e un pirsonaji, ta inkarna izatamenti kel pruposta pulítiku di intelektual. Funson di pueta nes obra, e di ser, entri munti otus kuza, un ajitador, un pruvokador. Kel ki ta toma bara pa xobra lobus po. Funson di bara nes obra e mostra papel di un violensia rivulusionáriu. Xobra lobu po ti kosta kenta, o saka spada, e sinplismenti duspi mintira i mostra verdadi nunpriti. Pueta ta fase es trabadju djuntu ku koru, i, sima na tiatu gregu klásiku, koru e un vos kuletivu. Na obra di Tavares, n ta xinti ma koru e kel voz okultu di povu, o seja, un vos stóriku, ki ta ben korda konsiensia imansipatóriu di mizériadus.  Kunplisidadi entri koru ku pueta ta mostra es purozidadi entri dos izistensia ki ta konfundi ku kunpanheru. 

Otu kuza ki ta mostra orgánika di otor di es obra li, e uzu di un konxedu stória di folklori kauberdianu pa papia di rialidadi pulítiku di país. Sima tudu mundu konxe kes Fábula di La Fontaine, e si ki tanbe, na Kauberdi, tudu mundu konxe stória di Lobu ku Xibinhu (pelumenus jerasan más bedju). Mas ti oxi, sta-m, inda ka splorada di un forma ton orijinal kel aspetu pulítiku i sosial ki kes dos figura li ta riprizenta. I, na es aspetu, nu pode fla ma es obra li ta ben djuda-nu rasgata un txada di inxinamentu ki sta lapidu na sabedoria popular, prizervadu pa nos língua maternu, mas ki, na spasu di produzon di konximentu, sta inda txeu musgedjadu, pa n ka fla indjutudu. 

Si nu matuta sobri rialidadi, nu pode fla ma el e un spésia di kaleidoskópiu di konplexidadi, napundi sensibilidadi di odju ten ki sta prezenti. Ka so sensibilidadi pa odja, kapta i intende, mas tanbe sensibilidadi pa tudu kasta’l manera di odja, di nara, o konta kel ki kada un sa ta odja.  Mandis Ximamanda “ka ten stória úniku”. Na es livru, kada pirsonaji, di Lobu ti Nhordés, ta konta si propi stória. Kel li e un aspetu ki propi autor ta mensiona.

Aliás, un otu aspetu interesanti di es obra, e kel trabadju di aprizentason ki propi autor ta fase na purmeru pájina undi el ta splika modi ki ideia surji, toma forma i dizenvolve, ti kulmina na es prudutu final. Es aprizentason e inpurtanti, pabia el ta mostra batadja ki inda nos língua sa ta trava dentu si propi téra. Nasimentu di es obra li e ka pur si.  

Logu na aprizentason, Tavares ta fla-nu ma prupózitu di es obra e más filuzófiku ki pulítiku.  I n ta ntende es puzisionamentu o dimarkason pabia, sima dja nu sabe, ael e filózufu di formason. Mas, sen kai na dikutumia entri Filuzufia i Pulítika (un diskuson platóniku), es obra ta oferese-nu un spasu napundi pensamentu filuzófiku ku pulítiku ta kontra i ta konbersa, pabia di un data di pirsonaji, kada un des ku ses “rijimi di verdadi”:

“nos prujetu é aborda injustisa duplisidadi i mintira, kurupson di spritu i kurupson material ki nu ta odja nos dianti tudu dia sen ningen, o poku mutu poku algen ki ta da un gritu. Nu ta fase-l nun ton satíriku (Tavares, 2022:15).

E si ki Pueta, pirsonaji maior i arkiteu di es livru li, ta anunsia si funson ki e propi objetivu di livru. Alen di djustisa, liberdadi i dignidadi e kes dos otu palavra más ripitidu dentu di obra. Aliás, na voz di koru, ta surji spreson: “ristituison di dignidadi”. Puder transformador di literatura ki Tavares ta mensiona, ta pasa pa ristituison. Ristitui vos, dignidadi, ristitui verdadi, ristitui stória i mimória. O seja, “da povu kel ki e di povu”, sima Tomé Varela skrebe un bes. Tudu kel li e un forma di rimenbramentu di kel ki dismembradu o satadjadu, un spésia di autoriparason. I pa autoriparason n ta intende kel ki kada afrikanu, kada erderu di Djulangi pode fase pa labanta si propi kabesa, si povu i mundu, pa poi dignidadi di omi ku mudjer sakedu na kanela, pe finkadu na txon. Si riparason na sentidu pulítiku, sima txeu movimentu afrikanu-diaspóriku ta asumi, apezar di ser un urjensia, el e un kuza inpusível (pabia, valor di bida ka ten midida), auto-riaprason ael e kel úniku ki e pusível. Úniku ki pode sara dor i konpensa nos kabesa e nos mesmu.  

Mas modi ki autor ta fase es trabadju di riparason? Atraves di un senáriu dramatúrjiku, ki ta inaugura kel ki el ta txoma di ‘rialismu trájiku’. Manera sima rialidadi ku fantazia ta roxa na kunpanheru, tantu na nomi di pirsonajis, komu na atus i un data di rifirensia, ta mostra aspetu pruvokador di es obra. I es pruvokason el e prufundamenti pulítiku. Un konviti a kel ki Fanon ta txoma di “descente aux véritables enfers”, o seja abri odju i spia nos sosiedadi pulítiku sima el e. Obi kel ki e ka supostu nu obi. E interesanti papia na infernu, pabia, nes obra li, ti Nhordes ta soma na palkua i enbora Degu sta auzenti enkuantu pirsonaji, el ta manifesta na txeu bidjakaria di otus pirsonaji. Obra ten 10 kapítulu, ki ta pasa na mesmu palkua. Voltandu pa kel ideia di infernu, ta ser talves interesanti ben fase argun paraleu ku infernu di Dante na si Divina Komédia. U-ki ta serba iróniku pa un país ki txeu, dentu ses mundu di fantazia, ta kre fla ma e “enderesu” di ‘jardim das Hespérides, morada de ninfas e deusas’. 

Un variedadi di temátikas ta da bida a es obra undi ki pulémika ka ta falta. I tudu es a volta di eleison lijislativu i prizidensial, ki e moti.  Aliás, libru komesa ta skrebdu duranti piríudu di últimu eleison. E en tornu di es djogu “dimokrátiku” ki senáriu ta ba ta dizenha i un txada di asuntu ta ben podu riba di mesa. Desdi prumesas baziu di kandidatus, i arguns pulítikus sima Pilantra, a kurupson, konpra di votu, ets, senáriu ta aprizenta-nu rialidadi pulítiku-partidáriu kauberdianu, nunpriti, kran, pran-pran, enbora ku tudu rikursu stilístiku propi di nos língua maternu.

Kiston di bairismu entri sanpadjudu ku badiu, plasmadu na diskuson en tornu di rijionalizason, ta mostra kel tribalismu sukundidu di sosiedadi kauberdianu. Kazu SOFA, i ipotekason di soberania di país, kiston di mar, imansipason di mudjer i igualdadi di jéneru, dikadensia di sistema di djustisa plasmadu na parti di pirsonaji Armadeus; kel iternu kiston sobri identidadi kauberdianu, o mesmu di negason di nos bersu afrikanu, aprizentadu tantu na vos di emigrantis di kontinenti, komu kes ki raziadu i lebadu kontra ses vontadi (vos di sakrabizadu). Ritaliason na seiu di partidu, ditenson di Alex Saab, konpra di djeu, xenofobia i xenofilia di akordu ku rasa. Aliás, rasa, un otu asuntu poku papiabu na Kauberdi, ta santadu i lapidu nes obra. Kiston di língua maternu, si aseitason, normalizason, ofisializason i ensinu. Mudansa di toponimia ki ta leba-nu pensa kiston neokulonial na Kauberdi. Enfin, un txada di izenplu di servilismu di klasi pulítiku kauberdianu, mas tanbe kel ki susiólugu Alessandro Robalo ta txoma di “síndrumi di elitismu”, ki e un duensa di karis kognitivu, ki ta atinji txeu intelektual di nos téra.

Aliás, kel síndrumi sta ben vinkadu na fala di sertus pirsonaji na evokason di anomalias en relason a prémius literáriu. Nu pode fla ma es livru é un insiklopédia di trubuku di sosiedadi kauberdianu. Sobri kel asuntu neokolonial li, pueta ki e pirsonaji ta fla: “bara ki nu uza pa konbati kolonialismu e kel mesmu ki nu ta uza pa konbati disvius di repúblika o tirania dimokrátiku”, i li nu pode fase paralelu ku neokolonialismu di Nkrumah, o nu ta lenbra di kes jermis di kolonizason ki Fanon ta papia del, mas tanbe tudu kes rikuza di fase kel suisídiu di klasi prupostu pa Kabral.

Falandu na Kabral, otu originalidad di es obra e spasu ki el ta kria pa kes ki ka sta bibu papia tanbe. Desdi Eugénio Tavares, pasandu pa Kauberdianu Dambará, Amilcar Cabral, Kaká Barbosa, Camões, João Vário, ets, es tudu es ta manifesta na mei di nos, pa ben konbersa i pa ben inaltese funson di pueta enkuantu kel di ta disperta menti di povu. Ti Nhordes sta metedu na es sináriu. Tudu kel li ta mostra non so un liberdadi inkondisional di pensamentu artístiku kontra tudu dogma, komu un umanismu prufundamenti radikal di autor. Si prizensa konstanti di pueta na seiu di obra i si kunplisidadi ku koru pode leba-nu pensa na argun manikeísmu o un sertu sentralismu di autor i auto-izaltason, kel e un aspetu kisá marjinal dianti di magnitudi di proposta literáriu ki nu ta entregadu. 

Kantu n pega es livru i n komesa ta le-l, n lenbra di kes pesa di tiatu di Nhu Anu Nobu, el ki, alen di konpuzitor, tokador, era tanbe un dramaturgu natu.  Si pesas di tiatu era karaterizadu pa un forti kontiudu sósiu-pulítiku, denunsiativu. Era obra markadu tantu pa un sertu trajédia komu pa komédia. Un tragikomédia.

Infilismenti si pesas di tiatu, obra riku di dramaturjia di KV, konxedu poku i nen ka ta riprizentadu na grandis palkua. Otu obra ki n lenbra del e rumansi “Odju d’agu” di Manuel Veiga, ki dja n rifiri, purmeru fikson skritu interamenti na língua kauberdinau. Es obra di José Luiz Tavares, djuntu ku kes dos grandi obra ki n sita, ta ben ileva kualidadi di nos literatura. 

“É ka lobu ki fase”, e ka obra pa fika na stanti di biblioteka, sobritudu pamodi si lansamentu parti di un finansiamentu di propri autor. El e un pesa di tiatu ki kalker grupu di tiatu pode pega i trabadja. Na un altura undi ki txon pa kultiva pulitikamenti nos lingua maternu sta kada ves más modjadu i ben strumadu, es obra li e simenti pa simia.

Un otu kontributu ki es livru li ta traze e na propi pensamentu en termus linguístiku. Tantu rakodja ki autor ta fase di un data di spresons fundu, téra-terá (o seja, sofistikadu) komu na uzu rabeldi ki el ta fase di língua purtuges, atraves di un skrita funétiku fonolójiku. Un opson di skrita pa mostra ma en relason a nos língua maternu e kel la ki e kaminhu. 

Kuza fla sobri es livru e txeu i n sabe ma n ka fla nen metadi, mas pa tirmina n kre lenbra un últimu aspetu di es obra, ki e djustisa puétiku, ki e un poku sima djustisa kognitivu ki Boaventura Sousa Santos i Maria Paula Meneses ta papia del. Es termu «djustisa puétiku», ki e konxedu dentu di krítika literáriu desdi sékulu XVII, ta ser evokadu pa un pirsonaji di livru ki e skravus, djuntu ku koru. 

Nos ki ben desdi tenpu di karavela/ ki naviu na mar ta orientaba pa strela/en nomi di djustisa tanbe ten ki obidu nos apelu/ sikre nu sta distanti na tenpu i na spasu/ pamodi nu fuxi pa txada i pa kutelu/mas so ku djustisa puétiku nu al ten susegu/ nu al konsigi nos diskansu. (Tavares, 2022: 357)

Djustisa puétiku pa mi e kel pusibilidadi di un oprimidu non so di trabesa “zona di non ser” ki Fanon (1952) ta papia del, mas tanbe di distrui-l, di rabenta-l p’el pode trasnforma-l.  Pamodi, sima Amadou Mahtar M'Bow (1978) flaba, “povu tanbe meste izisti na imajináriu”; djustisa puétiku é un revendikason puétiku, filuzófiku i metafíziku di sujeitu oprimidu. E un pusibilidadi di autoriparason, di remembramentu, di ristituison. 

Kuatu obra ki surji na últimus tenpu na Kauberdi i na si diáspura ta pusibilita es tipu di djustisa di forma sublimi, i kada un des, apezar di ses partikularidadi na kanpu di konximentu, di un forma orgániku, sta ligadu ku kunpanheru. Noite Escravocrata | Madrugada Camponesa”, di storiador António Leão Correia; Cabo Verde – Um corpo que se recusa a morrer – 70 anos de fome, 1949-2019 de José Vicente Lopes; Txon vendido, di Tchalé Figueira; É ka Lobu ki Fase - Stórias di Nha Tiu Lobu i dotus Inda Mutu Más Lobu, O Tratadu di Mizéria i Grandeza di Pátria Kabuverdi, di José Luiz Tavares. Es quartetu li ta mostra-nu ma, sobri Kauberdi, txeu inda sta pa korkoti i pa raspa sima ta raspadu un palinpsestu.

Obra di José Luiz Tavares ten es partikularidadi li, di sta skritu na lingua kauberdianu. Más di ki un obra pulítiku i filuzófiku, el e un obra di arti, un munumentu. Un prova ma rialidadi di Kauberdi e fekundu na pusibilidadi di kriason artístiku. Purisu e inpurtanti odja tanbe aspetu stétiku di es livru i ka riduzi-l a un sinplis spedju ou sátira di sosiedadi kauberdianu. Aliás, más di ki sátira, es livru li ta prupoi txakota komu un katerogia stétiku. Un kategoria ki sta na txeu arti produzidu pa nos djentis desdi batuku ti funana. Skrebe na kauberdianu, ku un téknika finu sima di Tavares, e dizafia tudu skritor di es lingua li a iziji di ses kabesa un trabadju más sufistikadu, más konplexu, pabia e atraves di un skrita di kualidadi ki nu pode avansa na es luta ki komesa desdi kantu batuku ku finason rakuza subimison.   

 N ta dexa li un pruposta pa autor ba fase un aprizentason di es obra li la Maio, kel ilia bandonadu para “repúblika di Santigau” i indjutudu pa “reinu di Sonvisenti”, es ilia injuriadu di djentis mansu sima badiu, moda un pirsonaji ta fla. Pabia la na Maio sa ta nase kuza bunitu. Pur izenplu, Asosiason di idukason i kultura Bonbaderu ki e tanbe un grupu di tiatu i ki ten un pruposta idukativu kontrakulonial putenti i inovador na rialidadi artístiku di país. Es sin, es pode trabadjaba es obra li i ristitui-l pa povu. E más un forma di djuntamo entri pueta ki ta skrebe i otus artistas ki ta pista ses korpu, ses kabesa, pa da puemas bida na palkua. 

 Inda sobri djuntamo, n ka pode dexa di distaka arti o dizenhu di grandi intelektual kauberdianu, pintor di rifirensia, skritor, i tanbe pesonaji des obra, ki sta na kada kapítulu di, Tchalé Figueira. Kel li ta mostra un rilason kulaborativu entri autor ku otus kriador di Kauberdi, i ki ta leba-nu pensa formas alternativu di autoria. 

Pa n finda dime-divera, n kre lenbra es puema di saudozu Ónesimu Silveira, el ki tanbe e pirsonaji di es obra:

“O povo das ilhas quer um novo poema. Un novo poema para o povo das ilhas Um poema sem palavras estranguladas Nas grades do silêncio…

Manbá José Luiz Tavares, ki e ka nobu, ma tanbe e ka bedju, el ki e pueta di kusas nobu i di puemas bedju di nobu, konsigi ristitui povu es puema ki Silveira prufetiza?

Pa nu sabe, nu ten ki pega es livru li pa nu konbersa ku el. 

 

Apolo Carvalho

Lisboa, junhu 2022

 

Partilhe esta notícia