Cultura

NOTA INTRUDUTÓRIU I SPLIKATIVU

[O LITERATURA NA TENPU DI ILEISON]

Es prujetu di libretu (libretu pamodi n skrebe-l p'e transformadu nun opereta) ki inda ka sta konkluídu, nase di un konviti, mes pasadu, di uns gentis pa n rakonta un stória tradisional di Kabu Verdi, un di kes di Nhu Lobu ku Xibinhu. Es konviti tinha komu finalidadi publikason di un livru ilustradu pa selebra dia di Union Europeia, 9 di maiu, la Kabu Verdi. Gentis purgunta kantu ki n ta kobra, nton n da-s presu, i di la pa dianti konbersu bira so lonji di dinheru, sen fla s'es ta paga o nau. Nu entantu, apezar di poku tenpu, n konsigi skrebe un (kuazi) munólugu dramátiku di kuatu pájina, dentu di kel limiti di númeru di karateris k'es pidi. Kantu ki stória fika prontu (só pa kel ifeitu), n fla-s ma n ta manda-s kontra pagamentu. Li konbersu kaba.

Nu entantu, duranti kes dias siginti, i dipos di testu-bazi sta skrebedu, n fika ta lenbra di un munti stória di Lobu ku Xibinhu ki nha tia Naná i otus algen ta kontaba-nos na noti di lua klaru, xintadu na pedra di poial o detadu na stera, o tanbé ma nha fidju-fémia ki nase i ta vive na stranjeru (stranjeru pa mi; el é si país) ka konxe stórias tradisional di Kabu Verdi, trandu stória di boi bulimundu rakontadu pa Celina Pereira. Kes dos fator li foi motivason prinsipal pa es libretu bá ta omenta, sima n bá ta lenbra di kes stória undi ki Nhu Lobu ta faseba so tolera, i e ta fikaba senpri mal.

Otu aspetu ki kenha ki enkumenda testu pidi, era ki es stória rifletiba, di algun forma, kistons di atualidadi, sobritudu di Kabu Verdi. Komu dja n skrebeba un livru sobri pandimia (duranti piríudu ki n stevi infetadu), ekus di kanpanha pulítiku ki bá ta txiga na mi li lonji kaba tanbé pa pasa pa es stória. Mas intuitu des stória é filuzófiku i pidagójiku (enbora satíriku), mas ki propiamenti pulítiku, npos el ta trata di kiston o rijimi di verdadi, mintira, iluzon, nganu i fantazia.

Na kel parti más pulítiku, s'e imita rialidadi, é pamodi rialidadi é dimaziadu forti i ividenti. Mas filózufu merkanu Emerson fla ma «ividensia ta mata», i é purisu ki rijimi di fantazia (ki é diferenti di mintira), ki ten a ver ku lójika di mundus alternativu di Leibnitz, debe privalese na ntendimentu des obra; el é verdadi más verdaderu, un poku na sentidu ki Nietzsche ta da-l, enbora na Nietzsche e ten otus konsikuensia gnoziu-ipistimulójiku.

Si alguns personajen parse ku algen rial, é ka sinplis konsidensia: é pa da fantazia un sertu o forti índisi di verozimiliansa, un ankorajen dentu di nos rialidadi sósiu pulítiku atual.

So más un kusa pa n tirmina: na tragédia gregu koru é ominisenti, i el é úniku ki sabe futuru i konxe distinu di personajens, ki dja sta trasadu, sugundu kel ki Gadamer ta txoma duplu ditirminason: ómi, na si livri skolia, el ta skodje izatamenti kel ki diozis dja ditirminaba, i é es skolia livri, mas tanbé dja ditirminadu, ki ta da-l si sustentason na difinison di trajédia: selu ki transendensia ta koloka riba di marxa di distinu umanu. Nton kel ki koru ta fla sobri otor des testu, nu ta spera pa nu ben odja si ta rializa o nau. Ti la, bon leitura, i pa ningen ka fika ngispadu, pamodi es stória é ka pa tra o poi ningen na puleru o na tereru, é sinplis imajinason di otor, enbora, sima italianus ta fla, «s'é ka simé, é mutu ben inventadu».

Ka nhos perde kes dos últimu parti, ki ta ser publikadu más pa dianti. É la ki lumi ta sende, bariga ta rabida i stangu dalguns ta da nó, i tudu nhos nhos ta ntende-l, sikre nhos ka kunpanha kes otu parti.

Nun mumentu ki bandoba ta papia más altu ki kabesa, si alguns ilimentu di rabanhu (uki ta difini rabanhu é ozensia dun pensamentu otónumu) ainda ki supostus pueta o prozador, mas ki ka ta pasa di sinplis skribas di nhu rei, seja kal ki for kor di ses pastu, di ses manjedora o di ses kanpu (ki pa mi kuazi tudu es, salvu alguns milagrozu iseson, é vanpiru, bebedoris di sangi di povu), razolve nbia, é midjor es djobe prumeru s'es ten txifri d'asu, pamodi mi nhas palavra, sima tudu k'é ka  bisenti sabe, é pior ki bala kanhon.

Si algun algen rikonhese si kabesa nalgun parti, alguns, mas non tudu es, debe toma-l komu un jestu di lenbransa o di konsiderason, sikre na diskordansia, npos, sima brazilerus ta fla, un karikatura é un ominajen sen graxa. Mas, un kusa é amizadi, kelotu é ideias, mesmu si di personajens, ki otor ka ta manda na es, nen ka ta kumanda-s sima asvés el ta kre.

Rinxoa, 12 di abril di 2021

É KA LOBU KI FASE

[STÓRIA DI NHA TIU LOBU KONTADU NA SI PROPI VOS]

Pa nha fidju-fémia Irina

i pa tudu kes mininu grandi

o pikinoti ki konxe o ka konxe

stórias tradisional di kabu verdi

 Pa mimória di tudu kes ki konta-m

es stórias i dja ka sta nes mundu

 Tanbé pa mimória di Celina Pereira

 kantadera di stórias

É ka lobu ki fase

é ka lobu ki panha

n ta fla n ta raganha

m'é ka lobu ki fase

enbora pode parse

es nhas mau ason

é tudu invenson

kiston di imajinason

di un xibu aldrabon

ki asves ta tra-m di ton

ku es fama di kumilon

nhos obi nha verson

nhos pega lápis nhos ponta

agora n ta ben konta

nha bida tin pur tintin

di inísiu ti txiga fin

ka nhos djunta nhos sanha

é ka lobu ki panha

djustisa ka sta sertu

s'é fika só pa spertu

xibinhu bo é mau

xibinhu bo é lakrau

ku feru n ta buska-u

pa n pode nxina-u

nu bá kasa nhu rei

nu bá prende si lei

bu fase makakada

n bazadu pankada

n satadjadu ndjarga

konpodu ku bara spinhu

(kenha ki po-m es karga

é nha propi subrinhu)

n xaguadu xikotada

madjadu ku manduku

pamodi bu maskabu

konxedu pa tudu kabu

di da bu tiu banhada

skiva-l po-l na trubuku

larga-l dentu d'abrodju

sen sangi na odju

kanba-l pó di pilon

unta-l ku alkatron

fulia-l la pa kobon

piskós padás-padás

xibinhu bo é satanás

xibinhu bo é lakarion

di tudu bo é kapás

dibo dja sta dimás

ku gana n ka ten pa n kume

bariga lapu na kosta

abo é só po-m na lumi

mas un dia n ta da-u rasposta

ami tripa dja nsumi

ami djo kre tra-m bosta

má s'u pensa djo ganha posta

inda bu t'odja lumi

ku skola k'u ten di ngana

un dia n ta pila-u kana

ki tolu ta bira saibu

na fatu branku aibu

ki más mondon ka ten

nen santu la belén

nen es pueta txonbon

nen mosus di rinkon

nen prispi munteria

o gaiatus di ria

ki podu na kadia

pamodi es grita «roza»

nen arti di barboza

o mula di grasioza

ki fari es kanafradus

ku boisu tudu fradu

nhos odja-l ragaladu

duedjadu trás di kutelu

ta ntenta-m ku farelu

ta po-m bira lopradu

ku spritu djardjaridu

na korpu dixanxabidu

ka t'odja nen ponta prigu

m'el propi k'é indimigu

nhos odja na si kabelu

m'é ka santu mas diabu

xuxinhu ki nhu santiagu

batiza ku bara barnelu

ta fladu lobu é falmadu

ta fladu el é bidjaku

mas makaku di kel nhaku

é nha subrinhu famadu

na kantu stória [b]u ngana-m

bu fase-m burneku bakan

bu dexa-m bariga kra-m

sustentu nen un gran?

(nen na kel stória tosinhu

n libra di stangu baziu

ki mi é bakan tolinhu

o tristi sina titiu

pupadu pa boronsera

tadjadu na rubera

koredu kol di kapuera

dja n bira só kabera

[a kantu n kai di kumera

pedi fupu ki mi é barela

sinza badja-m na orela kadera

sima rai di talentu strela])

mas da-m kansera kel soku bedju

ki n da spantadju di alkatron

inda e pega-m pé kabesa i duedju

k'e ka mesteba nen dá ku mi na txon

a si n obiba konsedju

ki n koreba sima kuedju

mas mi é nha ku largu

ki ta leba-m pa fundu

ki kuaji ta mata-m

ki mi nada na mundu

ami ka ta basta-m

nen txia di seti lagu

tagarinha teki di águ txoku

ku barata i otus bodji-bodji

é manjar ki mi n skodje

pa n kume gosi i non di li un poku

obu enbarda di nha tia ganga

txa txoka é dentu nha bandoba

kenha ki fa ma mi n ioba

nu txa taga nu txa janga

ntxonhinha n ka inka-i mama

é xubinhu ki po-m ei má-fama

ma n koei-i mo k'e taba xabona

fataba xo txiga keiotxu jona

otux txa fa ma eia un baeia

ki taba uma goida boazona

(ka ben koi na kei i n ka txa eia

nen ki nhoidei dja-m txapona

nen ki mai via nganhoma

o ei fa-m ma txen un konona

txepu di kuxa ki n txa gota

ki n txa kume kaba n txa iota

nen ki montxi ben nha txeia

o txeia koie ka paxa pontxi)

kei ki kontada n txa txona konta

nhox pega na pena nhox bá txa ponta

kei i go nen nhu nhaxu ka piveba

ma ai ben txenpu ki nhu iobu

ta kontxaba xi popi xtóia pa pobu

fika txa xabe ma kei xubinhu ka baieba

nha xubinhu txa-m kuxa na ienti

ko ikunfia di [b]u tiu nau

(mufuinu ago ia n pega-u

fa-m kuxé ki txene-u goidu baienti)

a kabitxinhu bu nganha-m

ma txudu kei ki [b]u iobe txa moie

mi iobu bei n xai txa koie

nen iotxa iunhu ka paia-m

pedu ku paiu ku manei

ké na nun xtóia nu ka kontxa

nen nha beia fitixeia   ei

ki kume aigen ki ia paxa kontxa

(nhos rabenda-m nha papia

mas ami nunka n ka xatia

nhu lobu el nen p'e ragatia

ki si vos ken ki obi ta rapia

el e ben p'e ben pasa sabi

mas si sorti da-l só kusa kasabi

purisu el ta pupadu el ta njuriadu

ten bitxu nes mundu más tirsidjadu?)