Cultura

1.

Es stória ki nhos ta ben le a-sigir (motivu di si publikason é manifesta solidariedadi ku diputadu i adivogadu Amadeu Oliveira) é parti di un livru ki inísiu dja nu tinha publikadu li na Santiago Magazine, na simana ki antisede ileison lijislativu. Nu ta publika duranti es simana novu intruduson, prólugu i parti di kapítulu 7 undi ki ta entra personajen Armadeus Artilieiru (i otus), undi tanbe ten alguns riflekson sobri djustisa, puder, ets. 

2.

Nos kurason di pueta i nos umanidadi d’omi so pode staba ku Amadeu. É ku omi moda el ki ta inventadu tenpu nobu, más justu, más dignu, i, purisu, más umanu.

Nada di kel ki kontise li é ka di spanta. Ben pelukontráriu: era spektável i privizível. Jestu di Amadeu é un hybris (fronta diozis) pikinoti, na nos midida, na grandi trajédia di nos téra. Purisu el ta ben paga pa el, mas si jestu ta fika. Nu ta spera m’el sta pruparadu. Kel di-nos li é un jestu pikinoti dianti di di-sel. 

3.

Es livru konpletu nu ta ben publika-l na setenbru, na altura di kanpanha prizidensial (tudu kes kandidatu anunsiadu é personajen des livru) nun idison pikinoti (talves 100 izenplar numeradu i sinadu pa otor, ku ilustrason di artista plástiku kabuverdianu Tchalê Figueira. Tamanhu privistu di livru é 400 pájina). Motivu des tirajen pikinoti, é pa nu pode ben faze un novu idison kurijidu i omentadu dipos di ileison prizidensial. 

4.

So pa nhos fika k’un ideia, nu ta aprizenta-nhos personagens des livru, paralen di kes ki nhos ta ben odja lisin en ason: Kondi Sarméniu, Tamanhu Almeda, Kalé Tintureira, Xona, Uzé Das Névuas, Kaldu Ki Dja Bedja, Eli Sanxa, Kasi Kapina, Tulisis Ka Ta Reia, Djanvira El Propi Kalada, Don Karlindu, Kristiana Ponti, Oswaldu Ozóriu, Tanny Sínula, Ka Máriu Mas Lúsiu, Dan D’Akademia, Euritristi Tontera, Bera Di Mau Arti, Abronka Pilantra, Kalabetu Sibia, Nhu Lobu, Xibinhu, spritus di Tonjéniu Ta Bare, AmilkaTabral, Da-m Bara, Kamoins, Juaun Váriu, Já Ká Naun Stá Ardoza, Tonézimu Saltadera, Spritu Sen Medu, Dios, Xuxu Pe di Feru, paralen di propi pueta i Koru, k’é personajen más inportanti, pamodi el ta inkarna vos (djustisa) di povu i di polis.

Nu ta marka enkontru ku nhos pa setenbru, nu ta spera ma na meiu di txuba ku padja berdi. Bon leitura, un odju na livru, kelotu na lobus.

                       SENA II

[dentu kel kau ta sukura ta fase un friu

i tudu algen ta fika ta spera pa odja kuze

ki ta kontise nton ta obidu un vos ki ningen

ka konxe mas é propi vos di Amilka Tabral]

[tabral]

Kenha ki sta poi kau lumi?

                     lumi é ku mi

                        é mi propi ki mandaba poi

mas era na matu la gine

tenpu ki kel li dja foi

la na altu di kutelu di boe

pa n kaba ku kes tuga sanpe

pa n mostra-s kenha k'é erói

li sta difísil  xuxu mutu txeu

más txeu ki iran di kaxeu

más ki txapéu di finadu

dj'es lastra pa tudu ladu

manga des sima nklekete

dja stende na txada moda tapeti

ami kre nhos ka sta kontaba ku mi

nhos skese ma mi ki inventa lumi

k'es kaba ku mi d'omesmu manera

ku lumi   ki t'inda n sta xinti-l ta txera

ku el propi k'es fende-m kadera

ki poi txoru na tudu kutelu ku rubera

na klaru i sukundidu trás di tapun

otus ta jeme ketu pa k'obidu nen zunzun

ragoziju ku festa rixu dun ladu

di kelotu nodju ku lágrimas i stera

pamodi si pa uns n foi ben matadu

pa otus foi traison ki nunka kel téra

                               ka rikupera

i inda oxi é ka fásil pega na motivus

       i rizumi  k'é so dizavensa i géra

entri irmons  entri etnias i tribus

[da-m bara]

Omi anho undi ki nhu staba

ki dja n djobe-nho pa tudu

séu nho  nhu ben obi es dos bokudu?

aes es ka sta dexa ningen skapa

es ki sta fase trabadju ki nhu dexa

na meiu   xuxadera ki rapasis di nho

(i kes otu ki ta fla ma es é di mai pai i dios)

sa ta fase ki tudu algen nes téra sa ta kexa

di kanga pisadu trankadu riba piskos

[tabral]

Ami nha séu é ka kel di nho

di meu ta fika riba di di nho

aserka di kusas ki rapasis sa ta fase

ki dj'es subi tudu ta masmasi

riba kosta ku piskos di pobu

ki dj'es bira tudu so nhu lobu

ramedi é atxa un pueta distimidu

i un adivogadu di língua kunpridu

pa po-m es téra na ruspetu

p'es torse-m el pa ladu dretu

ki pa ladu ka dretu é kuazi tudu

dios ta guarda-m es dos bokudu

p'es ka da kabu des sima nho

aliás novu mison ki n ta da-nho

é fika sienti senpri pertu des

pa es bandidus ka da-m kabu des

es gosi es é soldadu di kabral

sima PAI foi soldadu di onu

ki undi kes finka faka i es planta punhal

k'es poi trapasa ku falsidadi na klaru nu

pa sabedu m'é djustisa tal i kual

[da-m bara]

Omi li go ti mortu el é mandon

dj'el mandaba kantu nu staba li

na txon  gosi ki dja nu ka di li

el kre kontinua na postu di mondon

gosi dja n ntende kel krónika

di mariuzon «ordi rixu tratu mufinu»

el kre k'é donu di distinu

kel li go el ba djuguta ku igreja katólika

don karlindu tanbe el ten ki papia

                                    más klaru

pa amiasa pa xatia pa xikôtia

pa kes ki sta kuspi-nu skaru

xinti medu di infernu

di arde na si fogu iternu

es mau nobegu ta bai di guvernu

ti opuzison   es é tudu kontra nason

es ka sta djobe nos filisidadi iternu

mas ses bon vinhu ku ses bon pon

si nes téra kusa ka sta sabi

na giné nton sta inda más kasabi

anho go es erderus di nho

es ka kre nada propi ku nho

li é konpra i benda di votu

na gine é subi riba la na pe di koku

fla o kredu o ka kredu ma es k'é prizidenti

ta ri ta gadjeta ta raganha denti

ta fase kel téra pagodi

ta da xoki na koku d'obu

(kel li rapasis di nho fase li tanbe

mas es fla ma era pa kontrola natalidadi

mas era sinplismenti pa suprimi liberdadi)

nhu fadja na konstruson di omein novu

ben kel la tanbe era un kiston di fe

fase omein novu nen dios gosi ka pode

pamodi di riba kabesa ti txika ponta pe

dja el ta nase ku mau maskabu

dja el ben trenadu pa ser lobu

denti fiadu boka raganhadu

prontu pa txupa sangi'l pobu

[tabral]

Ami n ka ta da ordi   n ta transmiti

prinsípius pa djuda liberta kabesa

d'omi    sima otor des pesa

ki ka ta seta ka ta dimiti

pa fasedu si povu i si téra

kobon di zupu i manjedora privadu

purisu ki dj'el disidi fase géra

purisu ki si boka ka ta kaladu

purisu ki el denti dj'el fera

el ta mata kaba el ta ntera

inda el ta xinta na stera

i el ta ba simiteri bela kabera

ael da ku po é sen djobe pa ladu

aliás é djobendu pa tudu ladu

pa djobe undi ki santxus sta sukundidu

s'es ka toma ton

            es pensa so na furta txon

                        es sta tudu fudidu

bon dja nu bai ki ku es pueta

balenti n pode durmi diskansadu

nho tanbe ki nhu foi pueta

di luta nhu ntrega bara ben ntregadu

un ta djuga ku lei ta fronta juis

kelotu dun forma inda más filís

k'el ta po-nu ta ri di bidjakaria

li nes prasa di praia di santamaria

pa tudu senpri nos sagradu kapital

kel k'es tenta fase ka foi nha ordi

abíliu duarti foi forti ki más ki si ka pode

i sobri es i otus asuntu pontu final

[armadeus ta fadiga ta risponde]

[armadeus]

Pontu final nau  afinal kenha ki manda

mata-nho  foi algun des juis aldrabon?

nhu fla-m pa n ntera-s baxu txon

na kaxon di feru   mas prumeru

i antis di tudu nhu fla-m altu i bon son

undi k'es tene guardadu tudu dinheru

pamodi kel la k'é ses prinsipal motivason

sen dinheru k'é ses forsa es ta da di banda

[tabral ta fase-l ku mo p'el kalma]

[armadeus]

Nau ami n ka ta mandadu branda

n kre kes falsfikador

                              i matador

                                        tudu na prizon

si dj'es pega djustisa dj'es fase ses txikeru

sen djobe pa prova kauza o razon

nos nu ta kunpri apenas nos obrigason

k'é fase sima lei ta manda

sima konstituison

                            ta ditirmina

[el ta vira pa tabral]

[armadeus]

Gosi go dja n tirmina

[tabral ka ta risponde armadeus  mas antis d'el

disparse inda el ta rasmunga  nen el k'é spritu

iluminadu el ka sabe di kel kámara sukundidu]

[tabral]

Pobu mal-lobadu gentis ingratu

ki n more pa es

ka un mas dos bes

(un foi kantu es da-m tiru

kelotu kumesa ku bidjakaria di ninu

ki na kelotu nha pátria é so dizakatu

ki ale-s inda tudu dia na dizatinu

sima mininu ki enves di anda ta fase pinu

ki mi nhas dia é so tristeza ku suspiru

sima n sta flaba povu mal-lobadu i ingratu

k'es tra nomi 12 di setenbru di splanada

é ben fetu pa es bandidus po-s tudu di kuatu

é pa n ta ben manenti ta ben da-s kakerada

[armadeus ta vira pa pueta]

[armadeus]

O mi o nho prumeru atu komu prizidenti

ten ki ser tra txoná kel kondikorason

kondikorason ka pode ser nogósiu

di opurtunidadi o di amizadi  é distinson

di repúblika    i el é pa tudu djenti

ki distingi na kualker funson

sikre na bare rua o bende pexi

(mas non na bende o toma txon)

diriji nason o nxina mininu na krexi

el ka pode ser kusa di mi ku nha sósiu

di partidu  nogósiu 

                      pikapada  kel ki for

el é pa atribui sen djobe pa kor

nho nhu fase dretu nhu ka seta

                             nhu ka toma

más di ki un bes (mas di nos mo go

kel nhu ten ki toma k'é un forma di ruspeta

es novu repúblika    repúblika di tudu nos

i non propriedadi o kondumíniu di nos ku nos

o ate di un o dos)

é kel li ki ta distingi-nho

é purisu ki nhu sta li livri ku po na mo

ta spera so p'es soma

repúblika é pa ruspeta   mi  nho

tudu algen ti kes juis aldrabon

ki ka sta dexa-m nen ganha nha pon

[koru]

Pueta kuze ki nhu ta atxa des manobra  des viajen

di nos artilieru ku si konstituinti pa fransa  imajen

k'el da di nos djustisa? nos li na koru nu sta divididu

uns ta atxa m'el faze dretu  otus ma kel la é individu

[pueta]

Ó koru pa lobus s'é ka pa ses bolsu i ses bandoba

sta tudu mal  ti txuba rixu ki pode tra es pobu

des tristi mizéria  ki pode libra-l di tudu kasta lobu

ki ses prujetu i ses finalidadi é so ses bandoba

ten uns ki sukundidu é sangi na denti

mas ora k'es sai aes é tudu suridenti

ta pidi apoiu alentu i votu di pobu

ta fla ma nen pensar m'es ka di rasa lobu

sabendu ma es pobu m'el é rasa di nosenti

m'el ta toma si dor satisfetu  propi kontenti

mas anos nos lema é kasa lobus un bes bai

pamodi es nason é di pobu i non di ninhun rai

ku nos djatu ta fla ma na nos nun lobu ka t'abuza

mas nos ki nu ta sentensia dipos di nu akuza

invokandu (sikre ku mo baziu i alma nu)

direitu (kon)sagradu di rizistensia ki nu uza

                                                         [pa nu

konbate kolonialismu é kel me(smu) ki nu

ta uza oxi pa konbate disvius di repúblika

o tirania dimokrátiku  kel li nu ta ben publika

na tudu skina di nos sidadi  pa tenpu

ki segera ta kai sima puera  ta tapa

lus  ta marfanha kanpus  ki ninhun bentu

ku si putensia obuskuru ka ta konsigi distapa

[koru]

Mas nu ka debe rijeita tudu temeridadi

ki pode ten na si bazi odásia i non riflekson?

k'é ka klarividensia ki talves gia-l na si ason

mas ínptu ki pode dividi povu di nos sidadi?

[pueta]

Armadeus es pode julga-l  es pode ti kondena-l

i tranka-l na prizon  mas kel li ka ta poi pontu final

na kiston  ta subsisti inda mákula frida divizon

ki ka ta kaba  ka ta kura ku ninhun kondenason

es asuntu kenti al ser tema di kel dibati nton

entri mi i prizidenti di timi diskonstitusional

nhos sabe ma nos é mutu amigu desdi senpri

mas es asuntu pizadu é sobri kontratu entri

povu soberanu na si txon i si riprizentantis  na verdadi

kiston é prementi i el ta iziji dibati na kualker altura

nu meste kura nos alma nos téra nos txon i nos sidadi

kel li é nos prupostu más fundu ti dia ki nos lus sukura

di nos k'é pueta i kriador ó sidadi bu debe spera un étika

di konvikson i engajamentu más ki di risponsabilidadi

purisu ki nu ta lova es jestu di grandi jenerozidadi

di amadeus  si korajen é un lison dun grandeza ki ka ta

midi (kontra regra) nen ku régua mas pa anúnsia na prédika

lison di kel li é pa sende kanderu pa djobe djunta mo pa kata

nos é ku tudu nos frontalidadi ki nu ta dizakata

es pensamentu di un puder ki kre instala konformismu

i nu ta fla ma ten un sinismu k'é kre afirma otoridadi

di lei apenas na si vistuáriu i na si sinzentu formalidadi

un bes invistidu otoridadi  otoridadi pa tudu senpri

sikre el dikai el dilui el koronpe podrise ti txiga ventri

i riflekson kontestason ti lijítimu atu di insubmison

ta bira grandi krimi i o el ta txomadu di pupulismu

skesendu tudu kenha k'es konvida pa festa i kumunhon

na ses palásiu di sabura rostu kran ku surizu di sinismu

sin nu sta papia propi di prupozitoris di alguns ideia

prósimu di korentis neofasista dotus latitudi nos nu ka ta

rinúnsia nos sagradu dever di dinúnsia senpri  nen ki txeia

troka rumu bira ta kore di mar pa montanha NU KA TA

pensamentu (sikre musturadu ku ason) é ka pa mata

é pa konbate dialétikamenti ku un otu pensamentu

des manera i so nes kondison pode sistidu nasimentu

di un novu dia  un novu ideia pa polis  un novu akordu

mas nau kel li kredu kel li é krimi pa es lobus tudu gordu

[enkuantu pueta ta faze es riflekson koru interu ta da

ku kabesa sinal di konkordansia  nton es tudu djuntu

viradu pa armadeus ki ta parse dentu dun jaula

ku mordasa na boka i korenti na pe ku mo  si trás

ta sta un lobu k'un kasetona na mo ku rostu runhu

i bistidu k'un farda ki tene skrebedu nel «stadu di

                         direitu»  komu koru é ominisenti kel sena li el sta

                         odja-l na futuru]

[ĸoru]

Bo ki salva kel pobri

                           des djustisa podri

bo kenha ki al salva-u

                           kenha ki al djuda-u?

é ka bo ki ofende stadu di direitu

                      é stadu ki djustisa txiga

                                    ki sta ofende-nu

ki kasta di direitu

                   é es ki kre so kastiga

kenha ki sta tenta difende-nu?

nau kel li é ka direitu  kel li é tortu

mas nos nu ka ta submete nen mortu

nu ta pasa pa stadu di dizobidiensia sivil

kenha ki ka obi-nu ka riflete ta ben xinti-l

[dentu di kel ta parse la dotu ladu

di prasa Já Finta Sein Medu prizidenti

di timi diskonstitusional]

[já finta]

Ó meu karísimu amigu

veju-te ein konpanhia dese perigu

                                       públiku

i naun é úniku

naun me dê esa deziluzaun

este omein é só petisaun de anparu

ele sai-nus bastante karu

se kaliar a sulusaun

é mandá-lu deskansar uma tenpurada

en bonbena ou ribeirinha* para manter

                                    a boka kalada

era u ke se devia peinsar ein fazer

                             * kantu ki otor skrebe es parti des fala des personajen

                             el staba lonji di imajina ma es fikson ta biraba rialidadi

[pueta]

Ó grandi amigu já finta sein medu

prigu é viver senpre di kuluna torsedu

axu ke ele sta nu izersísiu dun sinples direitu

u da liberdade de spresaun

é sertu ke du seu partikular jeitu

mas naun é kazu para prizaun

[já finta]

Ó meu amigu du peitu

axu ke stas segu

nesta téra nada é sinples omein

só para eses pansudus ke tudu komein

kuantu aus juizes kontra eles naun à liberdade

de spresaun

meu amigu para teu susegu

naun tenhas tal veleidade

kontra eles é apanhar i fikar kaladu

sein seker djobe pa ladu

senaun u teu nome é finadu

tu ainda naun te mexeraun

i speru ke naun u venhaun a fazer

pois se rezolves us meter

ein tal pesa já se fuderaun

(fuderaun naun   korta ke u prezidente

du deskonstitusional ten de ser prudeinte

na linguajein   substitui pur lixaraun)

esta koiza da justisa tein protokolus

                                       apertadus

mas vou ver se konsigu tirar uma tarde

para pormus a proza ein dia sein protokolus

falamus asiin mais folgadus

mas juízu n ka kre odja kau ta arde

nen odja-u pertu dese advogadu

ke atira para todus us ladus

pasar bein i muitu obrigadu

[gosi el ta vira el ta papia pa spetadoris]

[já finta]

Antis di nu bai o antis di panu kai

dexa-m entra nes djogu ki pueta inventa

di mostra ma duplisidadi ku anbiguidadi

sta na tudu lugar tudu algen i tudu ason

diferensa é ki ten ken ki ta enfrenta

i ten kes manhentu ki ka t'obibu nen ai

pamodi kabesa sa ta pensa so na pon

i non na liberdadi d'omi i si dignidadi

nos di timi diskonstitusional nos tanbe

dun sertu manera dalgun forma nu ta finta

tanbe   nhos odja kel kiston di sofa modi

ki nu borodja-l nu risponde ti kel ki nu ka

purguntadu  nu fase tioria txeu sima sanpe

nu pega na kiston nu bafa-l k'un munti tinta

nu aduzi grandis argumentu nu ilustra-s ku kódi-

gu dotus téra mas kel ki nu purguntadu nu ka

fla nunka klaru s'é po o s'é pedra s'é kanja

o s'é sopa  nu mante kuazi tudu anbiguidadi

i nha amigu pueta p'el sta ketu pamo nos é otoridadi

p'el ka ben garbata sinon é trubuku ki dj'el ranja

el ba le kel koletánia di jurisprudensia

ki nu oferese-l el ki é un omi di studu i di siensia

bon mi kol dja nu marka pa nu ba poi proza en dia

mas p'el ten atenson nes da ku po p'el ka ba para kadia

p'el ten tentu na língua pamo djustisa é ka puezia

[pueta tanbe pa spetadoris]

[pueta]

N ka sta spantadu ku es brilianti splanason

di nha amigu   omi senpri sériu nos konbersu i dibati

é ka lisin  na inásiu's bar n ta splana tudu nhas razon

nha duru pirspetiva di pueta ki ka ten komu rabate

[gosi pa já finta]

[pueta]

Iremus siin speru ke já naun tenha

medu du mar

vamus até au inásiu's bar

ke vosê naun é pulítiku nein paresidu

i santxu mutu menus ainda   enbora txeu

                                                bistidu

é santxu sukundidu

                          ta djobe séu

naun prumetu ke u artilieiru

lá naun steja mas vai  portar-se bein

ki mi é úniku ki tudu algen

ten medu del

si n fla ma li é ka téra di leti ku mel

ka ten ningen ki ta disminti-m el

sinon ka ta fika interu

n ta bua nel n ta satadja-l

n ta paga-l kanderu

ki nen p'el odja prakenha

aliás el t'odja mas é infernu

                              ta dizenha

kel ta kai na dizusperu iternu

asuntu é kel ki nhu kre

un bes nhu era rapás di fe

mas gosi é más direitu

kontudu kel li ka nun difeitu

si direitu é difende liberdadi

k'é alisersi di omi na sidadi

mi tanbe n ta ntende-l dretu

(ta flada propi ma n ten jetu)

ki n studa hugu grotius

karl schmidt john rawls

pa n konbate lakraus

i kes otu di mau nogósius

n tene li un livrinhu pa nho

el txoma «djustisa o isensia du justu»

n traze-l propi pa nho

é dadu  el ka ten kustu

[já finta ta fla en vos baxu]

[já finta]

Dja nhu dura ta fase es trabadju

karadju 

n ta spera ma ningen ka obi

ki mi papia si n ka pode

n ka pueta enbora n publika uns puema

(mas ami n larga disu n ka tema)

na kel tenpu inda ki puezia

ka era kusa di bagu na txada

(trandu nho ki dja fase-l po ku spada

nes konbati di tudu dia)

na kel rivista «orora»

ki kel prufesora

fika tudu enxofradu

pamodi el ka kunbidadu

[pueta ta kontinua]

[pueta]

Nton nhu da familia kunprimentu

pa djustisa da-nu nos tudu

(djustisa justu  kel li sobritudu)

kel k'é nos izatu meresimentu