• Praia
  • 29℃ Praia, Cabo Verde
Manifesto a CRIOULIZAÇÃO de Mário Lúcio. “UMA POÉTICA DE PARTILHA PARA MULTIPLICAR"   
Cultura

Manifesto a CRIOULIZAÇÃO de Mário Lúcio. “UMA POÉTICA DE PARTILHA PARA MULTIPLICAR"  

Pa nu tenta razumi pensamentu di Mário Lúcio, na es matéria, nu ta fla ma, na si interpretação, paradoksalmenti atual, reivindikativu y futurista, KRIOLU Y KRIOLIZASON é “mi, bo, el y nos” karapatidu y mantxuadu, un na otu; é más síntizi ki asosiason di elementus; é más arkipélagu-mundu ki un kontinenti izoladu, di pórtas fitxadu y trankadu; é más “relason ki aliansa”; é más “atitudi mental” ki lugar y kontestu di formason jeográfiku-tiritorial; é más rizóma ki raís. Es tudu dos é un patrimóniu “in fieri”, ki permanentimenti ta ba ta fundi y ta transforma nun djagasida-mórna-funaná, orgulhozamenti kriolo-kabuverdianu, armoniozamenti ben tenpradu y konpasadu. Y na palavras di Manuel d’Novas, es é “brónke ma prete, burnide na vente”, ta “viajá” na spasu di imensidadi, enraisadu na txon di nos patrimónu-mundu, ta “rolá” na mapa di globalizason, sen limiti.

Nhas purmeru palvaras é pa agradise amável konviti di Mário Lúcio ki, apezar  di el ser fetu riba di óra, nu aseta-l, ku sinpatia, dja ki óbra ta aborda un téma ki, sénpri, interesa-nu y, inda, pamodi na purmeru leitura diagonal, antis di nos raspósta final, pa konviti, nu xinti enpatia ku óbra.

Pur isu, ala-nu li, na es bóka tardi, na es palku di kultura y di rafleson, pa baskudja y pa partilha alguns mensájen-forsa ki nu konsigi bebe  na fonti plural, riku y divesifikadu di autor di óbra.

Na un jornada interpretativu y prospetivu,  di es Manifétu, nu ta aborda di três aspétu:

1.    Kriolu y Kriolizason;

2.    Dizignason Kriolu ô Kabuverdianu?;

3.    Ibridismu, Mestisájen y Síntizi Linguístiko-Kultural;

Nos sposison ta sentra, partikularmenti, na purmeru pontu, Kriolu y Kriolizason. Kes otu pontus, nu ka ta dexa di aborda-s, mas apenas di fórm kolateral, y ta fika pa leitor inkunbénsia di bai aprofunda-s.

Antis di más, nu kre fla ma es Maniféstu, di Mário Lúcio, na si própriu palavras, é “Uma Poética de Partilha para Multiplicar”.  El é un reivindinkason interpretativu y propetivu di un konseitu y  di un alma nobu di Kriolu, di Kriolizason y di Kabuverdianu, ki krónikas kolonial ka ralata, ô mensiona-s, di fórma distorsedu ô kalanbetxadu.

 Es reivindikason interpretativu-futurista é aprizentadu na fórma di un Maniféstu, y autor ta alerta-nu ku siginti avizu: “eu manifesto-me em ti” para que tu possas “manifestar-te em mim”. Es Maniféstu é, purtantu, un azágua di da y di rasebe; un partilha pa multiplika gran na spiga; pa transforma góta di fonti individual na mar di imensidadi global y koletivu.

I – KRIOLU Y KRIOLIZASON

Nu ratoma purmeru pontu di Maniféstu. Nu apura obidu pa sukuta autor:

“O Crioulo professa-se. E pratica-se. Ou seja, não é sua condição o lugar onde nasceu, a sua religião, os seus antepassados. A circunstância histórica lançou-nos para a síntese, mais do que para uma mera associação de elementos (p.20) …

Pode-se ser crioulo em qualquer parte do mundo, e de qualquer parte do mundo (p. 22) …

O crioulo pressupõe uma ideia de mundos, de muitos mundos, em paralelo e relação” (p.23).

Más pa frénti: “A cultura da Relação é cada um de nós existir em parte no Outro e Todos sentirmos o todo que existe em cada um de nós (p. 24).

Pur isu: “… Se a aliança é um pacto… a Relação é um facto (p.24).

Nun otu lugar, afirma: “Os Oceanos e … Continentes não mais são suficientes para nos confinar”(p. 21).

Pa autor, inda, “O Crioulo assume as suas múltiplas raízes, e toda a ramificação faz falta. Nenhuma parte que o compõe pode ser extirpada, porque temos partes de toda a parte, temos partes em toda a parte. Eu sou necessariamente o Outro (p. 105) … Um mundo novo, mapeado com base na crioulização, redesenha os continentes e os oceanos, e irmana-nos pelo que queremos ser, não por aquilo nos impõe. Sem fronteiras para defender, porque habitamos o mesmo espaço mental; sem medo de estrangeiro, porque ninguém o é; sem conquistas a fazer, porque partilhamos e cuidamos o que temos; sem diferença, porque somos todos diferentes…”  (107).

Na sitasons ki nu da, dipariba, autor ta fla-nu, klaramentis, kusé k’é kriolu y  kriolizason: un produtu y un prosésu sosio-antropolójiku undi ta prevalese relason y síntizi.

Nu ta verifika ma entri difinison di autor y kel di linguísta fransês, Robert Chaudenson, ki foi orientador di nha tézi di dotoramentu, ten similhansa, mas ten tanbe spesifisidadi.

Pa Robert Chaudenson, spesialista di krolu di Reunion, u-ki ta karateriza, kuazi tudu kriolu na mundu, «c’est l’unité de temps, l’unité de space et l’unité d’action» (R. Chaudenson. Des îles, des Hommes, des Langues (1992:37).

Unidadi di ténpu, pamodi tudu kriolu ki oji ta izisti, es é rasenti, es komesa prosésu di  formason a-partir di séklu XV. Na kel-li, Mário Lúcio ta konkorda.

Unidadi di spasu: Segundu Chaudenson, maiór párti di kriolu ki nu konxe, nase nun ilha. Mário Lúcio ta konkorda en párti, mas el ta bai más lonji, óki sobri kriolu, el ta fla, na p. 20 :”… não é sua condição o lugar onde nasceu, a sua religião, os seus antepassados”.

Entritantu, nu pode verifika algun konkordánsia ku Chaudenson óki Mário Lúcio ta fla: “A ilha foi importante no processo de crioulização, confinou a pessoa, prendeu-a a um espaço …, estreitou as suas relações, eliminou fronteiras, deu-lhe um espaço comum. Ante o caldeirão da ilha, a crioulização teve que expandir. E o vizinho mais próximo da ilha não é o continente, uma outra ilha, mas, sim, o mar” (p.35).

Kel-li ta signifika ma txeu kriolu nase na un ilha, mas kontestu “ilha” é ka kondison, sine qua non, pa si surjimentu.

Unidadi di Ason:  Segundu Chaudenson, maiór parti di kriolu nase na situason di duminason kolonial y na konfrontu di duminadoris  europeu  ku skravus afrikanu.

Pa Mário Lúcio, “O crioulo é produto de um processo que começou no século XV, e que nasceu em Cabo Verde”(p. 33). Li tanbe, nu ta verifika algun konkordánsia. Más Mário Lúcio ta bai un poku más lonji óki el ta fla ma, sigundu Edourd Glissant, « Créole, c’est le metisse plus quelque chose » (p.39) e, segundo ele ainda, ‘cette quelque chose de plus’» não podemos definí-la, porque é muito dialética. Se você definir, já não é”.

Nu pode krisenta ma kriolu y kriolization é un patrimóniu adikiridu, mas ki sta sénpri “in fieri”, na transformason konstanti. Es é y es ta kontínua, di algun manera, un dilema, majistralmenti ratratadu na óbra Éloge de la Créolité (1989 y 1993: 36-38) di Jean Bernabé, Patrich Chamoiseau et Raphael Confiant (spesilistas di kriolu na Antilhas fransês), ku konsiderasons ki ta fla: .

 «Notre histoire ([celle du créole et de la creolisation] … et naufragée dans l’histoire coloniale … [elle] n’est pas totalement accessible aux historiens. Leur méthodologie ne leur donne accès qu’à la chronique coloniale. Notre chronique est dessous les dates, dessous les faits répertoriés : nous sommes Paroles sous l’écriture. Seule la connaissance poétique, la connaissance romanesque, la connaissance littéraire, bref, la connaissance artistique, pourra nous déceler, nous percevoir, nous ramener évanescent aux réanimation de la conscience …. C’est en cela que la littérature nous restituera à la durée, à l’espace-temps continu, c’est en cela qu’elle s’émouvra de son passé et qu’elle sera historique ».

Manifestu di Kriolizason ta spedja es profundu análizi di kes tres autoris antilhanu ki, dipariba, nu aprizenta. Somenti konhisimentu kultural y sensibilidadi poétiku ta djuda-nu atinji kes zóna-sónbra di kriolidadi y di kriolizason ki stória y krónikas kolonial deturpa, bafa, sukundi ô, anton, es ka ralata.

Pa nu razumi, Maniféstu di Mário Lúcio, ta konsidera ma  kriolu di Kabuverdi é un língua ki nase di un partu difísil y konplikadu, di konfrontu-reenkontrus di mundus diferenti (Portugal y Áfrika Osidental), na laboratóriu di ilha di Santiagu, a-partir di séklu XV, na situason di kolonizason. Na es konfrontu-ekontru-reenkontru, kriolu, na un kontestu di luta y di partilhas, el imerji, a-partir di un diléma ki kaba na un relason-síntizi di mundus diferentis, nun spasu, sen saída, apénas ku mar, na fontera.

Na diléma di “quem somos, como somos, onde somos, porque somos”, na nisisidadi di  partilha entri kes dos ô más mundu diferenti, sen ninhun saída, ki ka mar, síntizi akontisi, kriolizason ba ta afirma y kriolidadi konsagra.

Si spasu “ilha” foi diterminanti pa formason di kriolu di Kabuverdi, nen senpri es spasu é kondison pa formason di un kriolu.

Segundu Mário Lúcio : « O crioulo é um estado mental … A nossa socialização diz-nos, de maneira subtil, que o facto de a linhagem genética ser daqui ou dali é a circunstância mais natural do mudo, e não determina o processo identitário per si…” (p. 43).

Kel-li é razon pamodi nos kriolu nase na Kabuverdi, di enkotru entri Porugal y Áfrika, mas oji el ta resurji di enkontru-reenkontrus entri Kabuverdi y mundu, na tudu ladu undi diáspora kabuverdianu “ta rolá na mapa”.

Si Djon é kriolu, pamodi el nase na Kabuverdi, y e bebe na fonti di kriolidadi, Maria, tanbe, ki nase na Fransa, filha di mãi kabuverdiana y pai fransês, ki bebe na fonti matrisial di dos kultura (Kabueverdi y Fransa), el-mê, tanbe, é krióla.

Na Kabuverdi, nu ta pâpia txeu y nu ta da grandi inportánsia pa nos NASON GLOBAL. Ta kontise ki  el, so el ta izisti, trokadu vitalidadi y fekundidadi di nos kriolidadi. Na verdadi, nason kabuverdianu é lokal y tiritorial; mas, tanbe, el é global, diasporizadu-plurirasial.

Pa ilustra un identidadi diaspóriku di kriolidadi, Mario Lúcio, ta konta-nu dos epizódiu signifikativu:
 “1. Em 2010, fui fazer um concerto na Fundação Calouste Gulbenkian … A Fundação organizou uma palestra … sobre a Crioulização. No meio do debate, levantou-se uma senhora … e disse: ‘Muito obrigada. Finalmente, nesta idade (aos 70 anos), eu sei [agora] quem sou. Sou crioula’.  Ela era branca, filha de portugueses, nascida em Moçambique, e tinha passado a vida a deambular entre querer ser aquilo que sentia e aquilo que lhe estava reservado ser” (p. 49).

2. Três anos depois, no Brasil, na feira de música do Ceará, fiz também uma palestra sobre a crioulização… No meio da conversa, uma rapariga tomou a palavra e disse: ‘Obrigada. Eu nasci e vivi em França. Em França referiam-se a mim dizendo, olha a Maria, a portuguesa. Deixei tudo e fui para Portugal. Cheguei toda feliz ao Alentejo, mas lá diziam-me ‘Olha a Maria, a francesinha’.
Desesperada, vim para o Ceará. Cá diziam-me: Maria, a portuguesa que fala francês. Agora entendo que eu sou tudo isto, sou crioula” (p. 50).

Nu ta spera ma fika klaru maniféstu sobri «ser y nãu ser kriolu» y di prosésu di kriolizason ki é un azágua di kofrontu, di reenkontrus, di relasons, ki na palavras di autor “… é um nós que inclui o outro”.

Na na sensibiladi muzikal di  Manuel d’Novas, kriolu é un “rasa di prete ma bróke, burnide na vente” (p.62).

 Pa Mário Lúcio, inda, “A crioulização é, para além de uma cultura de tolerância, uma abertura, um estado de espírito. É um chamamento à inclusão… é uma Relação (p. 57). Para Edourd Glissant: o crioulo e a crioulização não têm raiz, tem rizoma)” (p.49).

II – KRIOLU Ô KABUVERDIANU

Nu passa, gó,  pa Maniféstu  Kriolu ô Kabuverdianu?

Nha amigu, Luis Romano, kustumaba pidi-m, solenimenti: Manuel Veiga: ‘Ka nu fla Kriolu, nu fla kabuverdianu. Spreson Kriolu ta ben di kriadu, y el é pejorativu’.

Naturalmenti, N ka podeba korda ku Luis Romano, N kontinua ta fla “kriolu kabuverdianu ô língua kabuverdianu’.

Na Manisféstu di Mário Lúcio, tanbe, nu ta atxa fundamentu pamodi nu debe kontínua ku tudu dos dizignason, enbóra kada un ku un sentidu spesífiku.

Antis di más, N kre fla ma N ka atxa nada ki ta fundamenta ma kriolu ben di “kriadu”. Sigundu alguns studiózu, inisialmenti, “kriolu” ben di termu spanhol “criollo” (R. Chaudenson, 1992:5) y éra fidju di projenitor branku, ki nase na kolónia. Más tardi, tudu kenha ki nase na kolónia, lonji di Téra natal di projenitoris, sikrê branku ô negru, éra konsideradu kriolu. Más tardi, térmu “kriolu” passa ta dizigna língua rezultanti di enkontru-síntizi di línguas di patrãu europeu ku kes di skravus negru, na kontestu di duminason. Es situason-li ta leba-nu pensa, ma térmu “kriolu” ten más probabilidadi di ben di “criar” ki di “criado”.

Pa Mário Lúcio, na Kabuverdi, kriolu é spreson di nos Relason universal y planetáriu. Si Kabuverdianu ta spesifikanu, na sentidu di Nason y di Pátria, nos identidadi lokal, “kriolu” ta sinboliza nos abertura pa mundu, nos identidadi plurirasial. Pa nos, tudu dos térmu é un patrimóniu,  plurirasial y teritorial, ruspeivamenti. Perde kualker di es dos patrimóniu ta raprizenta  un mutilaso di nos própriu identidadi.

Na si Maniféstu,  autor ta reafirma:

 “… Quando nós conseguirmos esse fenómeno fantástico que foi a invenção da língua crioula, uma grande conquista se afirmou para a Humanidade. Por isso, sempre defendi que não devemos perder a palavra ‘Crioulo’ na definição da nossa língua cabo-verdiana. O crioulo é o universo a que pertencemos” (56).

Nhos pode kridia ma é, sobritudu, trokadu kriolu y kriolidadi ki, na 2009 y na 2019, ruspetivamenti, Cidade Velha y Mórna  konkista statutu di Patrimóniu Mundial.

Apezar di tudu, aguns kontinua ta fla: kriolu ka ta identifika-nu, el ka ta spesifikanu, nen linguistikamenti, nen kulturalmenti.

Pa ken ki ta pensa si, pa alen di fundamentason di autor di Maniféstu dja da, nu ta akrisenta: Na Kabuverdi si nu fla : N ta pâpia kriolu, tudu algen sabe ma é di  kriolu di Kabuverdi ki nu sa ta pâpia. Na stranjeru y ku stranjeru, nu debe fla “kriolu kabuverdianu” ki ta spesifika midjór.

Tu kel-li pa difende ma nu debe kontinua ta fla “kriolu kabuverdianu”, ki ta da-nu dimenson di nos identidadi plural-universal; y “língua kabuverdianu”, ki ta da-nu dimenson di nos identidadi nasional y tiritorial

 

III – IBRDISMU, MESTISÁJEN Y SÍNTIZI LINGUÍSTKO-ANTROPOLÓJIKU

Dja nu odja ma kriolu é razultadu di enkontru-relason, sen fronteiras; m’el é  síntizi lokal y universal, omésmu ténpu.

É pur isu ki autor di Maniféstu  ta afirma:

“… Em tempos achei que não era correcto utilizar a expressão híbrido para classificar o Crioulo… Híbrido era aquele que, por vezes apresentava-se como uma coisa e, por vezes, como outra, por ser duas entidades numa só.

Não é esta a noção de híbrido que hoje é associada em muitos dos estudos sociais … o híbrido é um fenómeno natural presente e activo em muitos processos de crioulização” (p.53).

Si nu konprende dretu, Maniféstu pode seta noson di ibridismu na prosésu di kriolizason, mas apénas si es prosésu ta dizinboka na síntizi di elementus prezenti na operason. Mésmu kusa nu pode fla di noson di mestisájen ki apénas é pertinenti, na prosésu di kriolizason, si el ta dizinboka na un síntizi identitáriu.

Anton, nos kriolidadi y kriolizason es é razultadu di un “brassage socio-culturel”, tantu  na kontestu di ibridismu, komu na kel di mestisájen, y ki autor ta dizigna komu “o aparecimento do sangue arco-íris e do arquipélago-mundo” (p.79).

Na es perspetiva, Máio Lúcio ta ramata: “… África, América e  Europa constituem as três pedras do fogão, onde o barro do Homem crioulo se cozeu” (p.93).

Komu  konkluzon di tudu u-ki nu kaba di fla, ku autor di Maniféstu nu kre reafima ma laboratóriu di kriolizason, na tudu si prosésu y manifestason, é, verdaderamenti: “Uma Poética de Partilha para Muliplicar”, undi “mi, bo, el” ta fundi na “nos”, tantu “nos lokal, komu nos global”.

Di li ki, Mário Lúcio ta tirmina ku es diklarason-pididu-konpromisu: “Manifesto-me em ti. Manifeste-se [tu também], em mim”. Di es fórma, fekundidadi y perenidadi di nos kriolu y di nos kabverdiandadi, pa alén di es kontinua, pa séka-zebenéka, un produto nasional identitáriu, es ta ser, tanbe, un património-mundu ki merese ser konxedu, akarinhadu y difendidu.

 Komu ramati final, nu ta konkorda ku antigu Ministru brazilru di Kultura, artista Gilbertu Gil ki, na prefásiu di óbra, el ta diklara:

“…. são poucos os que hoje se destacam por um pensamento autónomo, ousado e liberto... É o caso de Mário Lúcio Sousa, intelectual, músico, poeta, escritor, ativista político e animador cultural que se perfila entre os que buscam uma contribuição atualizada às reflexões sobre a cultura pós-colonial atenta à sua vocação e missão históricas de avançar para além da emancipação política obtida a tanto custo.”.

Pa nu tenta razumi pensamentu di Mário Lúcio, na es matéria, nu ta fla ma, na si interpretação, paradoksalmenti atual, reivindikativu y futurista, KRIOLU Y KRIOLIZASON é  “mi, bo, el y nos” karapatidu y mantxuadu, un na otu; é más síntizi ki asosiason di elementus; é más arkipélagu-mundu ki un kontinenti izoladu, di pórtas fitxadu y trankadu; é más “relason ki  aliansa”; é más “atitudi mental” ki  lugar y kontestu di formason jeográfiku-tiritorial; é más rizóma ki raís. Es tudu dos é un patrimóniu “in fieri”, ki permanentimenti  ta ba ta fundi y ta transforma nun djagasida-mórna-funaná, orgulhozamenti kriolo-kabuverdianu, armoniozamenti ben tenpradu y konpasadu. Y na palavras di Manuel d’Novas, es é “brónke ma prete, burnide na vente”, ta “viajá” na spasu di imensidadi, enraisadu na txon di nos patrimónu-mundu, ta “rolá” na mapa di globalizason, sen limiti.

Nu ta fla, inda, ma tantu “kriolu” komu “kabubueverdianu”, es tudu dos ta raprizenta, ruspetivamenti, nos patrimóniu-matrimóniu identitáriu, global-plurirasial, lokal-intratiritorial. Pur isu, es ta merese ser kultivadu, prezervadu y valorizadu, gran-gra, ti bira spiga; pasu-pasu ti ganha spasu diparidadi anbiental y di ofisialidadi funsinal, sima sta konsagradu na artigu 9º.2 di Konstituison di Repúblika.

Prizidenti Senghor, ku perspikásia di si olhar, el ta flaba ma futuru di umaniadi é kriolu. Na Kabuverdi, dja nos é kriolu oji : prekósi na idadi, inteiru y madur na ser y na izistir. Sen dúvida, un novidadi liguístiku, un maravilha antropolójiku ki, purfetamenti, pode klasifikadu komu Patrimóniu di Umanidadi.

Obrigadu, Mário Lúcio, pa tudu es vizon, “paradoksalmenti atual y futurista”, omésmu ténpu.
Pa nhos tudu fépu, ki obi-m, atentamenti, na es dimoradu splanason, dja  ki Covid 19 ka kre odja-nu lanbuxadu na kunpanheru, di lonji, mantxuadu y morgedjadu na nos kriolu-kabuverdianu, N ta manda-nhos un téta rixu, sima ta fladu na ruberas y na kutélus di Santiagu; ô, anton, un brasa gerrotxóde, móda ta dizide na montanhas y na valis di Sententon.

Janeru di 202 - Manuel Veiga

Partilhe esta notícia